سوال:
در صحیفه علویه، دعای روز دوشنبه، از زبان حضرت امیر (ع) میخوانیم که «منزه است خدایی که نباء عظیم را به من شناساند»
و آیه اول سوره نبا را به حضرت علی (ع) تفسیر می کنند. آیا این مسئله این تفسیر را رد نمی کند؟
پاسخ:
این سوال، نشات گرفته از یک شبهه می باشد؛ شبهه ای که اولین بار، ابوالفضل برقعی در کتاب «عرض اخبار» خود مطرح کرده است. او می نویسد: محمد بن فضیل کذاب می گوید: امام باقر علیه السلام فرمود، مقصود از النباء العظیم در سوره نباء حضرت علی علیه السلام است… [۱]
وی در ادامه مطالبش، دو ایراد به این روایت خواهد گرفت و آن را رد می کند:
۱_ مخاطب آیه مشرکین مکه هستند و منظور از نباء عظیم و اختلاف نمی تواند خلافت حضرت علی علیه السلام باشد.
۲_ دعای روز دوشنبه که از امیرالمومنین منقول است، مخالفت دارد با مفهوم این روایت.
در این مختصر، قصد داریم تا ادعای ابوالفضل برقعی پیرامون این روایت را بررسی کنیم:
روایات تفسیر نباء عظیم
عبارت نباء عظیم، در قرآن کریم، دو مرتبه به صورت صریح یاد شده است؛ یکی در سوره ص، آیه ۶۷ و دیگر در آیات ابتدایی سوره نباء. در ذیل هر دو آیه، روایات متعددی برای بیان معنا و تفسیر نباء عظیم آمده است که به بررسی آنها خواهیم پرداخت.
متن دو آیه:
سوره ص، آیه ۶۷ و ۶۸: «قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظیمٌ / أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ»
سوره نباء آیه ۱تا۳: «عَمَّ یَتَساءَلُونَ / عَنِ النَّبَإِ الْعَظیمِ / الَّذی هُمْ فیهِ مُخْتَلِفُونَ»
تفسیر روایی آیات نباء
با بررسی های صورت گرفته، قریب به بیست روایت درباره تفسیر نباء عظیم به حضرت علی علیه السلام وجود دارد؛ که در این مختصر مختصرا به آنها اشاره می شود.
۱_ عباد بن سلیمان عن محمد بن سلیمان عن ابیه سلیمان بن سدیر عن ابی عبدالله علیه السلام قال: «قلت له: قول الله تبارک و تعالی: «قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظیمٌ، أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ» قال: «وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ»: الائمه و النبأ: الإمامه.» [۲]
سلیمان بن سدیر از امام صادق علیه السلام پیرامون آیه «قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظیمٌ، أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ» سوال کرد که منظور کیانند؟ حضرت فرمودند: «وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» ائمه اند و مراد از «نبأ» امامت است.
۲_ عن ابی حمزه الثمالی قال: «سالت اباجعفر علیه السلام عن قول الله تعالی «عَمَّ یَتَساءَلُونَ / عَنِ النَّبَإِ الْعَظیمِ / الَّذی هُمْ فیهِ مُخْتَلِفُونَ» فقال علیه السلام: کان علی بن ابی طالب علیه السلام یقول لأصحابه: أنا و الله النبأ العظیم الذی اختلف فی جمیع الأمم بألسنتها، و الله ما لله نبؤ أعظم منی و لا لله آیه أعظم منی.» [۳]
ابی حمزه ثمالی گفت: از امام محمد باقر علیه السلام درباره آیات سوره نباء پرسیدم، حضرت فرمودند: «علی بن ابی طالب به یارانش می فرمود: به خدا سوگند منم آن خبر بزرگی که همه امت ها با زبان خودشان در مورد آن اختلاف کردند و به خدا سوگند خداوند هیچ خبر و هیچ نشانه ای بزرگ تر از من ندارد.»
۳_ حسین بن خالد گوید: «از امام رضا علیه السلام درباره معنای آیه «عَمَّ یَتَساءَلُونَ / عَنِ النَّبَإِ الْعَظیمِ / الَّذی هُمْ فیهِ مُخْتَلِفُونَ» سوال کردم، حضرت فرمودند: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: برای خداوند نبأ بزرگتری از من نیست، و برای خداوند آیه ای بزرگتر از من نیست، و به تحقیق فضیلت من بر امت های گذشته عرض شد با اختلاف زبان هائی که داشتند به فضیلت من اقرار نکردند.» [۴]
۴_ ابن شهر آشوب، از اصبغ بن نباته روایتی را نقل می کند، اصبغ می گوید: در حرب بصره با حضرت امیرالمومنین علیه السلام همراه بودم، مردی از لشکر بصره بیرون آمد و آیه «عم یتساءلون…» را می خواند. حضرت امیرالمومنین علیه السلام پیش او رفت و فرمود: «نباء عظیم» که در او اختلاف کردید را می شناسی؟ مرد گفت نه. حضرت فرمود: «انا النبأ العظیم الذی هم فیه مختلفون»… [۵]
۵_ همچنین در مناقب، مطلبی شبیه به مطلب سابق نقل شده است از علقمه که وی گوید: در جنگ صفین مردی از سپاه شام غرق در سلاح بیرون آمد و بر سرش قرآنی بود و این آیه را می خواند: «عمّ یتسائلون عن النبأ العظیم» خواستم به پیکار او بروم، علی علیه السلام به من گفت: بایست، و خود پیش رفت و به آن مرد گفت: آیا «نبأ عظیم» را که در آن اختلاف کرده اند می شناسی؟ آن مرد گفت نه. امیرالمومنین گفت:به خدا سوگند من «نبأ عظیم» هستم دربارهء من اختلاف کردید…
۶_ مروی است از اسحاق بن محمد بصری که او گفت: مرا خبر داد محمد بن حسن بن شمون از عبدالله بن معمر از ابان بن تغلب که او گفت: من از ابوجعفر علیه السلام پرسیدم: مرا آگاه کن از تفسیر «النبأ العظیم» حضرت فرمودند: مراد از نبأ عظیم، علی بن ابی طالب علیه السلام است که مردم در شان او مختلف و الاحوال و الاقوال هستند. [۶]
۷_ در عیون اخبار الرضا علیه السلام از حسین بن علی علیه السلام به نقل از پیامبر اکرم صلوات الله علیه و آله آمده است که پیامبر خطاب به امیرالمومنین فرمودند: «یا علی! تو حجت خدا هستی و تو باب الله هستی و تو همان راه مستقیم به سوی خدا هستی و تو نبأ عظیم و تو صراط مستقیم و تو آن مَثَل اعلی می باشی.» [۷]
۸_ این مطلب حتی در منابع اهل سنت نیز منتشر شده است، حافظ ابونعیم اصفهانی که یکی از اکابر اهل سنت است، روایت کرده به اسناد خود از سدّی که حضرت رسول اکرم صلوات الله علیه و آله فرمودند: مراد از نبأ عظیم، ولایت حضرت علی بن ابی طالب است که خلائق را در قبور از آن سوال کنند و هیچ میتی نیست در شرق و غرب عالم و در بر و بحر الا آن که منکر و نکیر چنانچه از او از پرودگار او و پیغمبر او سوال کنند از ولایت علی بن ابی طالب نیز از او پرسند… [۸]
۹_ امیر المؤمنین علیه السالم در فرازی از خطبه طولانی «وسیله» که در آن وسایل تقرّب الهی را بر می شمارند چنین می فرمایند: «…ای مردم بدانید که من در میان شما مانند هارون در آل فرعون و باب حطّه در بنی اسرائیل و کشتی نوح در میان قوم نوح هستم و من نبأ عظیم و صدیق اکبر هستم و به زودی آنچه را که وعده داده شده اید خواهید دانست…» [۹]
۱۰_ مرحوم کلینی روایت دیگری را از امام صادق علیه السلام در اصول کافی نقل می کند که تفسیر «نبا عظیم» را ولایت معرفی می کند. [۱۰]
۱۱_ صاحب بصائرالدرجات نیز روایتی را از امام باقر علیه السلام در تفسیر «نباء عظیم» به امیرالمومنین نقل می کند. [۱۱]
۱۲_ شیخ الطائقه، در کتاب مصباح خود، یکی از خطبه های امیرالمومنین را نقل می نماید که در سالروز غدیر خم بیان شده است، حضرت در اینباره می فرمایند: «هذا یوم عظیم الشان … هذا یوم الملاء الاعلی الذی انتم عنه معرضون» یعنی: «امروز روز شکوهمند و با ارزشی است، … امروز روز ملاء اعلی است، روزی که شما از آن روی می گردانید.» [۱۲]
به کار بردن عبارت «عنه معرضون» توسط امیرالمومنین در شان روز غدیر و رفتار مردم با امامت حضرت؛ بیانگر این مطلب است که نباء عظیم تفسیر می شود به حضرت امیرالمومنین علیه السلام.
۱۳_ در تفسیر قمی روایتی از امام باقر علیه السلام درباره حدیث معراج نقل شده است که در بخشی از آن به آیات سوره ص پرداخته شده است، در این روایت از مخاصمه در ملاء اعلی سخن به میان می آید و علت این مخاصمه در ملاء اعلی، ولایت حضرت علی علیه السلام معرفی می گردد. بنابر این روایت طولانی، اگر مخاصمه بر سر ولایت باشد، پس اختلاف نیز که آیه سابق ان است، بر سر ولایت خواهد بود و به ناچار باید معنای نباء عظیم را ولایت و امامت حضرت علی علیه السلام بدانیم. [۱۳]
۱۴_ در شان نزول آیات ابتدایی سوره نباء روایتی نقل شده است از حضرت علی علیه السلام، که حضرت گویند: «صخر بن حرب نزد رسول خدا صلوات الله علیه و آله آمد و گفت: امارت ولایتی که تو داری، بعد از تو از آن کیست؟ پیامبر گفت: از آن کسی که او نسبت به من چون هارون نسبت به موسی است. در این هنگام خداوند آیه “عم یتساءلون” را نازل کرد. یعنی اهل مکه از تو دربارهء خلافت علی می پرسند. «عن النبأ العظیم الذی هم فیه مختلفون» برخی از آن ها ولایت او را تصدیق خواهند کرد و برخی تکذیب، «کلاّ سیعلمون ثم کلاّ سیعلمون» و این ردی است بر آن ها، خلافت او را خواهند شناخت و آن را حق خواهند یافت، زیرا که در قبرهایشان از آن ها سؤال می شود و هیچ مرده ای از آن ها در شرق و غرب جهان در دریا و خشکی نخواهند بود که نکیر و منکر از او می پرسند و به او می گویند:خدای تو کیست؟ دین تو چیست؟ و امام تو کیست؟.» [۱۴]
به علت مختصر گویی از بیان تمام روایات این بخش، خوداری می کنیم و به اهم روایات اشاره کردیم.
پاسخ به ایرادات برقعی
۱_ اولا در پاسخ به ایراد اول، باید گفت که قرآن کریم، کتابی زنده است که معانی متعددی در تک تک کلمات آن نهفته است. پس اینکه از یک آیه از قرآن تنها یک معنا را صحیح بدانیم، معتبر نمی باشد. این معجزه علمی قرآن کریم است که با زبان بشری، معانی ماوراء بشری را انتقال داده است. به همین خاطر است که در برخی آیات قرآن تا هفتاد معنا را متصور شده اند که همگی صحیح و قابل دفاع می باشند.
دوما، در روایت چهاردهم، شان نزول آیه های ابتدایی سوره نباء صراحتا برای امیرالمومنین و اختلاف در خلیفه بعد از رسول اکرم صلوات الله علیه و آله بیان شده است. بله صحیح است که مخاطب این آیه بر مبنای آنچه فخر رازی نقل کرده است، مشرکین مکه می باشند؛ اما دلیلی نداریم که فقط مشرکین مخاطب آن آیه باشند.
بنابراین، با وجود روایات متعددی که در اینباره نقل شد، این آیه می تواند بر معنای ولایت و امامت و همچنین بر غیر امامت و ولایت همچون قیامت و یا قرآن کریم و … نیز صادق باشد.
۲_ اما دعای روز دوشنبه که از امیرالمومنین علی علیه السلام نقل شده است، بر فرض قبول سند آن، متن دعا چنین است: «الحمد لله الذی هدانی بالإسلام وأکرمنی بالإیمان وبصرنی فی الدین و عرفنی الحق الذی عنه یؤفکون والنبأ العظیم الذی هم فیه مختلفون»
حضرت امیر علیه السلام در این دعا، می فرمایند: «شکر خدایی را که مرا هدایت کرد به اسلام و کرامت بخشید به ایمان و بصیرت داد در دین و شناساند حقی را که از آن منحرف می شوند و نباء عظیمی که در آن اختلاف می کنند.»
اولا باید مشخص گردد که اهل بیت علیهم السلام و ائمه بزرگوار، ادعیه را برای استفاده سایرین آموزش می دادند؛ بنابراین اینطور نبوده است که خودشان نیز به عین آن دعا متمسک بشوند. اگر این مطلب را نپذیریم، برخی از ادعیه که در باب توبه و استغفار و … بیان شده است، توسط معصوم محال است و عصمت را زیر سوال خواهد برد.
دوما اگر بپذیریم که حضرت این دعا را به شخصه بیان داشتند، ایرادی در محتوای معنایی پیش نمی آید؛ چرا که حضرت امیرالمومنین، شکر می فرمایند خدا را به جهت شناخت حق و نباء عظیم. و شناخت حضرت می تواند به امر امامت نیز تعلق بگیرد که ایشان مقام امامت را شناخته اند.
ضمن اینکه، سابقا بیان داشتیم که لزومی ندارد که تنها معنای ولایت و امامت برای نباء عظیم مفهوم داشته باشد؛ بلکه می تواند معنای قیامت و قرآن را نیز که برخی متصور بودند و به ان تفسیر نمودند را نیز صحیح دانست…
بنابراین نمی توانیم به وجود یک روایت (آن هم دعا) روایات کثیره و معتبر در تفسیر عبارت «نباء عظیم» بر امامت و امیرالمومنین را منکر شد و یا آن ها را طرح کرد. بلکه اگر قرار باشد طرح و تکذیبی باشد، باید برای دعای روز دوشنبه باشد نه روایات کثیری که برخی را بیان داشتیم. البته قاعده کلی «الجمع اولی من الطرح» دلیل واضحی است که هیچکدام را طرح نکنیم.
نتیجه:
جناب برقعی، با مقالات و سخنان خود، بارها ثابت کرده اند که در تشخیص و معرفی دین، دقت کافی را نداشته و از علم کافی بهره نبرده اند؛ به همین جهت است که سخنان عجولانه و جنجان آفرین ایشان، همواره دست خوش منتقدان دین قرار گرفته است و ایشان را با عناوین غلو آمیزی چون علامه و آیت الله، به عنوان عالمی دینی معرفی می نمایند و البته بهتر است بگوییم سوء استفاده می کنند.
به هر حال، در این مختصر دانستیم که روایات متعددی در تفسیر عبارت «نباء عظیم» به امیرالمومنین و امامت وجود دارد که نمی توان از انها چشم پوشی کرد. ضمن اینکه دانستیم هیچ تعارضی بین این تفاسیر با دعای دوشنبه حضرت امیر علیه السلام وجود ندارد. به همین جهت، پاسخ سوال نیز واضح می گردد.
