ورد پاتگان، گرپا ذگان، جر پادگان، جرفا دقان، واکنون؛ گلپایگان، نام‌های سرزمینی باستانی‌اند که تاریخ سکونت انسان در آن به هفت هزار سال می‌رسد. آنجا سرزمین صنوبران برافراشته و علما و ادبا و شعرای گرانمایه است. برای رفتن به این سرزمین بهشت‌آسا از مبداء تهران، باید به سوی شهر دلیجان رفت واز دلیجان به شهر خمین بسوی گلپایگان رهسپار شد. با گذر از پلی که قدمت آن به عهد قاجار می‌رسد از روی رودخانه فصلی گلپایگان گذر کرد و به خیابان امام حسین(ع) وارد شد. این خیابان از محله باباعبدالله گذر می‌کند؛ باباعبدالله از علما و عرفای مدفون در اطراف این خیابان است و نیز از مسجد حجت‌الاسلام که تاریخ بنای آن در قرن سیزده دهم هجری قمری است واز آثار و بناهای مرحوم حجت‌الاسلام ملا زین‌العابدین گلپایگانی گذر می‌کند. وی در ۱۳۱۸ قمری متولد و در ۱۳۸۹هجری قمری وفات یافته است و خودش و پسرش مرحوم حجت‌الاسلام آقا میرزامهدی آقازاده در همین مسجد خاکسپاری شده‌اند. بنای مسجد حجت‌الاسلام از آجر است و نیز گنبدی آجری دارد. با عبور از خیابان امام حسین ونرسیده به میدان ۱۷ شهریور و در سمت چپ، بنای سقاخانه حضرت ابوالفضل علیه‌السلام قرار دارد. در خیابان امام خمینی هم پس از پیمودن مسافتی در سمت چپ، مناره گلپایگان که از آثار دوران سلجوقی است آشکار می‌شود. این مناره آجری با خطوط زیبای هندسی و خطوط کوفی تزیین شده، این مناره از بلند‌ترین مناره‌های عصر سلجوقی است وبه صورت دورانی با ۶۴ پله می‌توان به بالای آن صعود کرد. گفته می‌شود این مناره برای راهنمایی کاروانیان بوده که در بالای آن فانوسی را روشن می‌کرده‌اند. فانوس صحرا و این مناره دلیل بر وجود پادگان (ساخلو) در گلپایگان بوده که برای اعلام خطر دشمن بر بالای آن آتش می‌افروخته‌اند. از جمله آثار تاریخی گلپایگان مسجد جامع است، بنایی عظیم و آجری که ازآثار دوره سلجوقی است و براساس کتیبه‌ای که دور گنبد عظیم آن آمده است از آثار ابو شجاع محمد بن ملکشاه سلجوقی است که از سال ۴۹۸ تا ۵۱۲ هجری قمری حکومت می‌کرده است ودر سال ۱۳۱۰خورشیدی توسط آندره گدارفرانسوی تعمیرات لازم در آن صورت گرفته است. در پشت بنای مسجد جامع بنای امامزاده سیدالسادات قرار دارد که بنای آن مربوط به قرن هشتم هجری قمری است ودر زمان فتحعلیشاه قاجار توسط فردی بنام حاج میرزا مهدی خان تعمیر و مرمت شده است.
بازار سرپوشیده گلپایگان دارای سقفی آجری ومسطح است ولی می‌گویند در گذشته‌ای نه چندان دورمانند بازارهای سنتی ایران سقفی گنبدی وهلالی داشته است و البته هنوز هم در شاخهای از این بازار دارای سقفی گنبدی هلالی است و دودگرفتگی و سیاهرنگ بودن سقف آن حکایت از گذشته‌های دور آن دارد.
امامزادگان هفده‌تن از زیارتگاه‌های گلپایگان است. بنای این امامزادگان در پارکی به همین نام قرار دارد. بنایی زیبا و هشت گوش با گنبدی بسیار زیبا که از کارهای معماری دوران صفویه است که بدستور سردار امامقلی‌خان فرزند الله‌وردی‌خان در سال ۱۰۳۲ هجری قمری بنا شده است.
شهرستان گلپایگان دشتی وسیع، سرسبز وپربرکت است که در جای جای آن صنوبران بلند سر بر افراشته‌اند واین سر سبزی را مدیون سدی است که در سال ۱۳۲۵خورشیدی با همت دکترعبدالله معظمی، نماینده مردم گلپایگان و سپس رئیس مجلس شورای ملی سابق احداث شد.
برای رفتن به دره باصفای پایین سد می‌توان دوباره به پل باستانی ورودی شهر برگشت واز خیابان کناری رودخانه در جهت شمال به جنوب راند با ادامه این جاده به روستای کوچری می‌رسیم این روستا به زودی برای احداث سد کوچری به زیر آب خواهد رفت وسد کوچری در پایین دست سد قدیم گلپایگان بنا خواهد شد. مسیر ۱۵ کیلومتری کوچری تا دربند سد قدیم دارای مزارع سبز و چشمه‌ها وگردشگاه‌ها و چشم‌انداز‌های بسیار زیبا و دل‌انگیز و تفرج‌گاه مردم این شهر است.
خوب است گذری هم به محله سررباطان داشته باشیم که برای رفتن به آنجا باید به سمت جنوب گلپایگان و از کنار پارک شهر گذر کرد. در این محله هنوز آثاری از برج و باروی به چشم می‌خورد که آثار بر جای مانده قلعه زنده‌یاد معظم‌السلطان؛ سر دودمان خاندان وخوانین معظمی گلپایگان است و از این خاندان دانشمندان، وزرا؛ ادبا و شعرا و نویسندگان نامداری برخاسته‌اند. اگر امکان داشته باشد که شبی را در هتل جهانگردی گلپایگان اقامت کنیم می‌توان به دیدار سنگ نگاره‌های بسیار کهن تنگ غرقاب رفت. این تنگ بین دو روستای غرقاب گلپایگان و قیدو خمین واقع شده است. به‌طوری که روستای غرقاب در جنوب و روستای قیدو در شمال تنگ قرار دارد و آنچه بیشتر در این سنگ‌نگاره‌ها به چشم می‌خورد بز کوهی با شاخهای خمیده و بلند و صحنه‌های شکار است. در جبهه جنوبی تنگ،کتیبه‌ای به خط پهلوی و به شکل لوزی ناقص و علاوه بر سنگ‌نوشته پهلوی در دماغه صخره سه کتیبه به خط عربی نیز به چشم می‌خورد.
حال زمان آن است که از گلپایگان خارج شده و به سمت گوگد و جاده موته پیش برویم. شهر گوگد در شش کیلومتری شهر گلپایگان قرار دارد و زادگاه آیت‌الله‌العظمی محمدرضا گلپایگانی زعیم عالیقدر علم تشیع است. یکی از بناهای تاریخی شهر گوگد ارگ تاریخی گوگد از بناهای عظیم خشت وگلی کشوراست که اکنون بازسازی شده و دارای چایخانه سنتی سالن غذا خوری و اتاق‌های متعدد در هم‌کف وطبقه دوم جهت استراحت واقامت مسافران وگردشگران است. بنا دارای دروازه ورودی بزرگ و برج‌های عظیم نگهبانی و دیدبانی است. قدمت این قلعه را به ۴۰۰سال قبل نسبت می‌دهند، جاده موته نیز می‌نامند.
عزیزالله سمیعی
