مهتاب جودکی| از 2000 سنگنگاره 3 تا 7 هزارساله در محوطه کوچری شهرستان گلپایگان، بهزودی 100 کتیبه زیر سدی مخزنی غرق خواهند شد. آن زمان که سد کوچری ساخته میشد، شهرستان گلپایگان اداره میراث فرهنگی نداشت و کسی پیگیر کتیبههای تاریخی نبود. مطالعات سد کوچری که از سرشاخههای دز سرچشمه میگیرد و به قم سرازیر میشود، سال 83 آغاز شد و اداره میراث فرهنگی گلپایگان، 5سال بعد راه افتاد و درنهایت سال 1390 بود که داد فعالان میراث فرهنگی به گوش مسئولان رسید و هیأتی برای نجات تاریخ منطقه سر رسیدند. سد کوچری درست در جایی ساخته شد که بزرگترین مجموعه سنگنگارههای کشور را در برمیگرفت و چند روز پیش، بعد از 14سال، با آبگیری و افتتاح آن دو محوطه تاریخی شامل چندین کتیبه و نقوش صخرهای و گورستان در آب غرق شدند.
حسین صدیقیان، باستانشناس جریان خبری پیش آمده در مورد غرقشدن تمدن گلپایگان را بزرگنمایی میداند و به «شهروند» میگوید: «نجاتبخشی و مستندنگاری آثار محوطههای محصور در این سد بهطور کامل انجام شد و باستانشناسان از سوی پژوهشکده باستانشناسی و سازمان میراث فرهنگی، وجب به وجب منطقه را گشته و بررسی کردهاند. قدیمیترین آثار کشفشده در این منطقه به دوره اشکانی مربوطند. اگر آثاری قابل جداسازی بود از منطقه بیرون میآوردند.» به گفته او آثار این منطقه بیشتر نقش برجسته بوده و قدمتشان تا سه هزار سال بوده است، البته به علاوه سه قبرستان قدیمی، یک محوطه مربوط به دوره اشکانی و چند بنای قدیمی دیگر.
صدیقیان مسأله اصلی درباره این سد را نبود توجه به میراث فرهنگی در زمان احداث آن میداند؛ اتفاقی که درباره بسیاری از سدها تکرار شده: «این وضع فقط به سدسازی محدود نمیشود و در خیلی پروژهها مشکل ایجاد کرده. در حالیکه همه نهادها موظفند احداث جاده، سدسازی و هرگونه عملیات عمرانی را با اطلاع سازمان میراث فرهنگی آغاز کنند. اما متأسفانه اغلب مسئولان میراث فرهنگی در این مورد وقتی باخبر میشوند که کار از کار گذشته و درنهایت توانشان به انجام عملیات نجاتبخشی اکتفا میکنند.»
محسن جمالی، پژوهشگر سنگ نگاره های گلپایگان و
مدیرعامل انجمن دوستداران میراث فرهنگی، اما معتقد است بعد از آبگیری 40 درصد سنگ نگاره هایی که اکنون تا 20 قطعه از آنها در آب غرق شده، پشت سد مدفون خواهند شد. او که نویسنده کتاب «سنگ نگاره های گلپایگان، گذرگاه تاریخ» نیز هست، به «شهروند» می گوید:«همه 2000 بوم سنگی این منطقه که حاوی سنگ نگاره های تک نقشی و گروهی است، مستندنگاری و ارتفاع سنجی شده و قدمتی تا 5 هزار سال پیش از میلاد دارد. اما متاسفانه با آبگیری مرحله به مرحله، تعداد زیادی از آنها زیر آب خواهند رفت.»
از سوی دیگر مهدی نوبخت، سرپرست نمایندگی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گلپایگان میگوید كه این موضوع مال حالا نیست: «آن زمان میراث فرهنگی استانی نبود و اگر بنا بود اقدامی از لحاظ بررسی باستانشناسی و مجوز میراث انجام شود، از طریق ارگانهای کشوری انجام میشد. مطالعات سد سال 83 آغاز شد و در حالیکه اداره میراث فرهنگی گلپایگان از سال 88 راه افتاد.»
او که از سال 1390 پیگیر بحث مطالعات باستانشناسی سد کوچری بوده میگوید: «علاوه بر بخشی از آثار باستانی این منطقه که ناگزير به زیر آب میرود، یکی از روستاهای خوب هدف گردشگری منطقه به نام «کوچری» هم تحتالشعاع ساخت این سد قرار گرفت و تخلیه شد. با این حال در کنار نجاتبخشی محوطههای تاریخی که انجام شد، به دنبال ظرفیتهای جایگزین گردشگری در این منطقه هستیم.» به گفته سرپرست میراث فرهنگی گلپایگان، مطالعات، مستندنگاری، کاوشهای باستانشناسی و قدمتسنجی آثار باستانی این منطقه از سال 1392، یعنی دو سال پس از راهاندازی اداره میراث گلپایگان در 3 فاز آغاز شد؛ «فاز اول مطالعات و مستندنگاری بود که توسط پژوهشکده باستانشناسی و به سرپرستی دکتر عرب در مدت دوماه انجام شد. فاز دوم در سالهای 93 و 94 انجام شد و درطول آن دو محوطه تاریخی که در معرض آبگرفتگی بودند، کاوش شدند و براساس قدمتسنجی، منطقه سههزارساله تخمین زده شد. در مرحله سوم از مجموعه 2500 کتیبه مکشوفه، تلاش شد تا50 الی 100 سنگنگاره در معرض نابودی نجات داده شود اما به دلیل جنس سنگ، این اتفاق عملی نبود.»
نوبخت این را میگوید و بار دیگر با تاکید، اضافه میکند: «تکنیکهای مختلف برای انتقال این سنگنگارهها، جواب نداد. چون جنس سنگ لایهلایه بود. با متخصصان هم مشورت کردیم و گفتند، شدنی نیست .برای همین قرار شد فقط منطقه جایگیری آثار و اطلاعاتشان مستندنگاری شود اما از جایشان تکان نخورند.» محمدحسین ماهری، نایبرئیس انجمن دوستداران میراث گلپایگان به «شهروند» میگوید، فعالان میراث فرهنگی خیلی زودتر درباره درخطربودن سنگنگارهها هشدار دادند و نامهنگاری کردند اما زور سدسازان
بیشتر بود.پارسال بود که تاج سد آماده شد و هشتم مهر، آبگیری و با حضور رئیس مجلس و وزیر نیرو آبگیری شد، اما به گفته این فعال میراث فرهنگی، دراین مراسم خبرنگاران محلی را راه ندادند. «هربار فعالان میراث فرهنگی درباره این مسأله حرف میزدند، به جنجالسازی متهم میشوند اما مگر کتمانکردن حقایق و منتشرنکردن اطلاعاتی که دانستنش حق مردم است، دردی از ما دوا میکند؟ نامهنگاریها و هشدارهای فعالان میراث فرهنگی اگر زودتر جدی گرفته میشد، مناطق بیشتری کشف میشد و نجات پیدا میکرد.» رئیس میراث فرهنگی شهرستان گلپایگان پیش از این به خبرگزاریها گفته بود، 50 محوطه تاریخی و حدود 15 بنای تاریخی با ارزشی چون قبرستان قدیمی، قلعه، تپه و... در کوچری که پیش از آبگیری سد شناساییشده،
از بین رفته است.