به گزارش خبرگزاری فارس از گلپایگان، ایران در طول تاریخ اسلام یکی از مراکز اصلی هنر اسلامی محسوب می‌شده و اوج هنر اسلامی را می‌توان در معماری دوره سلجوقی جست‌و‌جو کرد.

شهرستان گلپایگان از دیرباز مهد علما و فقهای بسیاری بوده که برخی از آنان مانند آیت‌الله موسوی گلپایگانی و آیت‌الله علی صافی گلپایگانی (ره) از مراجع تقلید جهان اسلام بوده‌اند و باعث مباهات و افتخار است که در شهری همچون گلپایگان چنین بزرگان و علمایی پرورش یافته‌اند.

طبق آمار منتشر شده در شهرستان گلپایگان حدود 250 مسجد و حسینیه ساخته شده و شبستان و مسجد مرحوم حاج ملا‌علی، مسجد حاجی، مسجد آقا امام و مسجد عموکرم از قدیمی‌ترین مساجد گلپایگان به شمار می‌آیند.

برخی از مورخان قدمت ساخت شبستان مسجد مرحوم حاج ملا‌علی گلپایگان را 400 سال پیش تخمین زده‌اند و برخی دیگر از مورخان تاریخ ساخت آن را به بیش از 250 سال پیش نسبت می‌دهند.

تبعیت از الگوی پلان چهارطاقی و استفاده از مصالح مقاوم مانند ساروج و آجر و ایجاد نقش‌های هندسی در آجر کاری و نقش‌اندازی آجری که به وسیله فرورفتگی و بیرون‌زدگی رگ‌چین آجرها انجام می‌شده از ویژگی‌های معماری سلجوقی محسوب می‌شود که کاربرد این مصالح در این بنا کاملا مشهود است.  

یکی از ویژگی‌های بارز معماری شبستان مسجد حاج ملا‌علی این است که ‌برای دریافت نور کافی دوسوم از ارتفاع دیوارها در عمق زمین و یک‌سوم بالاتر از سطح زمین ساخته شده که این نوع سبک معماری مختص مناطق کویری و خشک بوده است.  

در کتاب شرح حال دانشمندان گلپایگان که به قلم رضا استادی نگاشته شده آمده است: مسجد مرحوم حاج ملا‌علی در زمان سلطنت محمد بن ملکشاه بن آلب ارسلان ساخته شده است.

همچنین در همین کتاب آمده است: حجت‌الا‌سلام حاج ملا‌علی بن حاج غفار (عمیدی) از اساتید آقارضا قاضی زاهدی، عالمی جلیلی و فقیهی بوده است که در سال 1327 هجری قمری وفات کرده و از آثار باقیه او مسجدی به همین نام است.

حاج علی‌اکبر نیکنام یکی از خیران و نیک‌اندیشان گلپایگانی است با هزینه شخصی و علاقه و ارادت قلبی که به این مسجد داشت حدود پنج سال پیش اقدام به مرمت و نوسازی شبستان و مسجد مرحوم حاج ملا‌علی به سبک معماری سنتی کرد.

وی معتقد است پیشینه ساخت شبستان مسجد مرحوم حاج ملا‌علی عمیدی به 250 سال گذشته می‌رسد و یک قرن از قدمت ساخت مسجدی که بر روی شبستان احداث شده می‌گذرد.

این خیّر گلپایگانی با بیان اینکه خیابان مسجد جامع و اطراف آن در سالیان دور محل زندگی یهودیان بوده است، تاکید کرد: به شهادت افراد مسن و کهنسال گلپایگان نیم قرن پیش یهودیان و مسلمانان در کنار هم با صلح و آرامش زندگی می‌کردند چنانچه مسجد جامع گلپایگان با قدمت 900 سال و امام‌زاده سیدالسادات و حمام و مسجد یهودیان (کنبسه) و مدرسه همه در یک‌ راستا و در یک محدوده جغرافیایی به فاصله کمی از هم قرار داشته است.

نیکنام با بیان اینکه بنای این شبستان کاملا آجری است، تصریح کرد: وسعت این بنای تاریخی حدود یک‌هزار و 300 متر مربع است و برای مرمت و بازسازی مسجد و شبستان مرحوم حاج ملا‌علی 150 میلیون ریال هزینه شده است.

وی ادامه داد: بر اثر عوامل طبیعی حوض این مسجد کاملا خراب شده بود و برای اینکه معماری سنتی آن به هم نخورد از مسجد آقا بزرگ کاشان الگوبرداری کردم و حوض آبی شبیه آنچه در آن مسجد تاریخی وجود دارد توسط معمار کاشانی در وسط مسجد ساخته شد.

خیّر گلپایگانی درباره این قسمت از شبستان اظهار کرد: در زمان‌های گذشته وقتی شخصی شب هنگام به رحمت الهی می‌رفت بستگان نزدیک و خانواده شخص، وی را به این قسمت از شبستان منتقل کرده و بالای سر وی آتش روشن می‌کردند و یک معمم و یا روحانی بالای سر او قرآن تلاوت می‌کرد و با روشن شدن هوا مراسم تشیع جنازه انجام می‌گرفت.

نیکنام همچنین به درب قدیمی که ورودی شبستان نیز محسوب می‌شود اشاره کرد و گفت: پس از بازسازی خیابان مسجد جامع و اضافه شدن مسجد به شبستان این در به وسیله آجر بسته شد و درب اصلی که امروز از آن رفت و آمد می‌شود جایگزین آن شد.

وی همچنین چایخانه شبستان را جز جدا نشدنی همه مساجد و شبستان‌ها عنوان کرد و افزود: از سال‌های دور مرسوم بوده که میهمانان مسجد و‌ عزاداران حسینی را در روزهای عاشورا و تاسوعا و شب‌های ماه مبارک رمضان با چای پذیرایی می‌شدند و همواره بخشی کوچکی از مساجد را به چایخانه اختصاص می‌دادند و در حال حاضر هم در شب‌های دوشنبه و چهارشنبه و صبح‌های جمعه مراسم دعا و نیایش در مسجد مرحوم حاج ملا‌علی برگزار می‌شود و همه روزه نمازهای یومیه در این مسجد به جماعت خوانده می‌شود.

خیر گلپایگانی علت احداث شبستان در عمق زمین را چنین بیان کرد: در زمستان‌های سرد گلپایگان فضای مسجد با بخاری‌‌‌های زغالی و چوبی زودتر گرم می‌شده و همچنین به لطف دیوارهای ضخیم آجری هوای گرم تابستان اجازه ورود به فضای شبستان را نداشته و همین عامل موجب خنکی شبستان‌ها بوده است. 

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گلپایگان درباره قدمت شبستان مرحوم حاج ملا‌علی بیان کرد: شبستان مسجد مرحوم ملا‌علی گلپایگان از بناهای تاریخی دوره قاجاریه است که به صورت یک شبستان با تعدادی ستون در یک راستا و طاق ضربی ساخته شده است.

مهدی نوبخت افزود: شبستان مسجد مرحوم ملا‌علی گلپایگان حدود 200 سال پیش در خیابان مسجد جامع و هم‌جوار با حمام قدیمی دشتک که امروزه دیگری اثری از آن نیست، احداث شده است.

وی با بیان اینکه کارهای مطالعاتی و مستند نگاری شبستان مسجد ملا‌علی در سال 1392 صورت گرفته است، تصریح کرد: این اثر تاریخی جهت ثبت در فهرست آثار ملی شهرستان گلپایگان به سازمان میراث فرهنگی استان اصفهان فرستاده شده است.

با توجه به اینکه بیش از 200 اثر تاریخی و گردشگری در شهرستان گلپایگان وجود دارد می‌توان با تبلیغات و اطلاع‌رسانی وسیع‌تری گردشگران و مسافران بیشتری جذب آثار و بناهای تاریخی گلپایگان کرد.

*******************

گزارش از: دلشاد مسیبی