|
اي کبوتر با من مسکين سفر کن تا که شايد بر سر برجي نشينم
آيا تاكنون انديشيده‌ايد كه چرا ديگر گرمك‌هاي شيرين سعيدآباد را نمي‌توانيد پيدا كنيد؟ آيا فكر كرده‌ايد كه اين موضوع ممكن است كمي هم به كبوتران صحرايي گلپايگان مربوط شود؟ يا بهتر بگوييم به خانه‌هاي اين كبوتران كه اكنون تقريباً تبديل به خرابه‌هايي از خشت گرديده است؟ اگر چرخي در اطراف گلپايگان زده باشيد آثار آنها را كم و بيش ديده‌ايد. اگر مي‌خواهيد بيشتر با اينگونه بناها آشنا شويد اين متن را بخوانيد.
برج کبوتر در جاهاي مختلف چنين تعريف شده است:
«در ايران رسم است که عمارت بلند چشمه چشمه در صحرا مي سازند و آن خاصه براي کبوتران است. موسوم به برج کبوتر»
اين کبوتر خانه ها به خاطر تنوع بسيار در شکل و اندازه و تکرار موزون آنها و هماهنگي آنها با طبيعت و زيبايي هاي اطراف و به ويژه بافت و فضاهاي اعجاب آور و هماهنگ دروني آنها مي تواند يکي از جاذبه هاي ناديده انگاشته ي جهانگردي به شمار آيد. در حاليكه همانگونه كه ديده ميشود متروك شده و غربيانه رو به نابودي ميرود.
جمع آوري فضولات کبوتران به عنوان کود ، دور کردن کبوتران از مزارع جهت جلوگيري کردن از آسيب رساندن به مزارع و شکار کردن کبوتران و استفاده کردن از گوشت آنها از اهداف احداث اين بناهاست. قسمت عمده ي اين فضولات در حاصلخيزي زمينهاي زراعتي و مقدار کمي هم در دباغي به مصرف مي‌رسيده است.
«شوالي ژان شاردن» جهانگرد معروف در اين خصوص مطالب جالبي در سياحتنامه خويش آورده است:
«در كليه نواحي امپراطوري ايران كبوترهاي اهلي و وحشي وجود دارد، ولي كبوتر وحشي بمقدار بسيار زياد مشاهده ميشود و چون فضله اين پرنده، براي خربزه زار كود بسيار خوبي بشمار ميرود در سرتاسر كشور با مواظبت و دقت شايان توجهي تعداد عظيمي كبوتر پرورش داده ميشود، من عقيده دارم كه ايران مملكتي است كه بهترين كبوترخانهاي جهان در آنجا ساخته ميشود. اين كفترخانهاي عظيم شش بار بزرگتر از بزرگترين پرورشگاههاي ما (فرانسويان – اروپائيان) است اينها را از آجر بنا ميكنند و رويش گچ و آهك مي‌كشند و در تمام سطوح داخلي ديواره بنا از بالا بپائين سوراخ‌هائي احداث ميكنند تا كبوتران در آنها آشيانه نمايند، كليه كساني كه مايل بداشتن كبوتر خان باشند باستثناي سكنه‌ايكه متدين بمذهب رسمي كشور نيستند ميتوانند آن را بسازند و در اين مورد هيچگونه شرط انحصاري و امتيازي وجود ندارد فقط ماليات كود ميپردازند.
چنانكه من ديده ام تمامي اينها بيشتر براي تحصيل كود ساخته شده است نه براي پرورش و تغذيه كبوتران، ايرانيان فضله اين پرنده را چلغوز مينامند كه بمعني محرك و مقوي …. » (سياحتنامه شاردن ج چهارم ص 122 تا 124 ترجمه محمد عباسي.)
يكي ديگر از كساني كه مطالب جالبي درباره كبوترخان‌ها دركتاب خود آورده است فرد ريچاردز انگليسي ميباشد، وي كه عضو انجمن سلطنتي نقاشان و حكاكان انگلستان بود به سال 1878 در نبوپورت واقع در مونماوث شاير بدنيا آمد و در 27 مارس 1932 در سن 54 سالگي ديده از جهان فرو بست. وي در سفرنامه خود خصوصيات كبوتر خانه‌ها را تشريح كرده و نحوه استفاده از آنها را اينگونه بيان نموده است: «اين كبوتر خانه ها براي نگاهداري كبوتران بمنظور استفاده از كود حيواني ساخته شده است. در زمان شاه عباس پرورش دهندگان خربزه هاي مرغوب براي اين كار متحمل مخارج زيادي ميشدند. داخل اين برجها مركب از حجره‌هاي كوچكي است كه كبوتران آشيانه هاي خود را در آنجا ميسازند و در حدود پنج تا شش هزار حجره در اين برجها موجود است كه درهر يك از آنها يك جفت كبوتر جفت گيري ميكنند و تشكيل خانواده ميدهند. اين برجها اكنون مورده استفاده نيست و ويران شده است ولي در عين حال ارزش اين را دارد كه از لحاظ معماري مورد ملاحظه و معاينه واقع شود و بعضي از آنها طوري ويران شده است كه قسمتي از تمام ساختمان برج را ميتوان مشاهده كرد و دانست كه معماران آنها تا چه اندازه بري صرفه‌جوئي از زمين استادي و مهارت بخرج داده‌اند.
درب اين برج كه در نيمه ارتفاع آن واقع شده فقط سالي يكبار باز ميشده و آن هم براي خارج كردن كود بوده است و درغير اين مواقع آن را مانند خود برج با آجر پوشانده وروي آن گچ ميماليدند. طرز آجر كاري پيشآمدگي پله‌بام و مناره‌ها كه سالم مانده است خيلي مزين است و در ساختن آنها تنها مفيد بودن را مورد توجه قرار نداده‌اند. بعضي از اين آجرها را مانند رديف دندان و برخي ديگر را طوري ترتيب داده‌اند كه مثلثي شكل در آمده است، دريچه هائي كه در بالا بعنوان مدخل تعبيه شده و همچنين محل خروج كبوترها شبيه طرح شطرنجي است». (سفرنامه فرد ريچاردز – ترجمه مهين دخت صبا – ص 73 و 74 – سال 1343)
كبوترخانهها از لحاظ تاريخي، هنر، معماري، سازه، داشتن زراعت و اقتصاد كشاورزي داراي اهميت فراوان هستند اما متاسفانه تاكنون مطالعاتي كه در خور شأن آنها باشد انجام نشده است. در اين بناها از علومي همچون فيزيك، رياضيات، سازه، معماري، جانورشناسي آب و هواشناسي وغيره استفاده شده است. افزايش فوق‌العاده سطح نسبت به حجم از رياضيات و توان مهندسي بالاي معماران آن صحبت مي‌كند. بكار گرفتن روشهاي مختلف براي مبارزه با دشمنان كبوتران، آگاهي از پديده فيزكي تشدد (رزونانس) و خنثي كردن آن براي جلوگيري از فروپاشي كبوترخانه در اثر پرواز و بال زدن همزمان گاه بيش از چهارده‌هزار كبوتر و ديگر موارد بيانگر دانش و تجربه سازندگان آن ميباشد.
در 50 سال گذشته تعميرات اساس در اكثر برجها انجام نشده و در نتيجه مقدار زيادي برج مخروبه در ويرانه‌ها ميتوان مشاهده نمود كه فقط قسمتهاي داخلي آنها كه شبيه به كندوهاي عسل ميباشد به جاي مانده است. به همين دليل متاسفانه تعداد كمي از برجهاي با قدمت بيش از 150 سال را ميتوان يافت.
اين فضولات در زندگي اقتصادي زارعان محلي نقش موثري داشت. مقدار فضولات هر برج به تعداد كبوتراني كه در آن اقامت داشتند بستگي داشت و همان مقدار نيز با توجه به وفور تغذيه كبوتران از يك ماه به ماه ديگر در تغيير بود. بسياري از اوقات مخصوصا در فصل زمستان بايد براي كبوتران بصورت دستي دانه‌ريزي ميشده.
در گلپايگان كه از مناطق سردسير بوده و نزولات جوي بشتر بصورت برف ميباشد، پوشش سقف كبوتر خانه‌ها همانند خانه‌هاي روستايي از تيرهاي چوبي تشكيل شده‌اند كه روي آنها را با پوشال و شاخ وبرگ ريخته و با كاهگل مي‌پوشانند. برخلاف مناطق گرمسير كه برجها استوانه‌اي شكل هستند، تمامي برجهاي گلپايگان به صورت مكعبي ميباشد.
در كبوترخانه‌هاي مكعبي برخلاف برجهاي كبوتر استوانه‌اي، روي بام برجكهاي ورود و خروج كبوتر وجود ندارد و ورود و خروج كبوترها از بدنه برج صورت مي‌گيرد. براي نيل به اين منظور در قسمتهاي بالايي بدنه برج استوانه‌هاي كوچك سفالي قرار داده شده است و كبوتران از طريق سوراخ اين تنپوشه ها به كبوترخان رفت و آمد ميكنند. براي تسهيل در ورود و خروج كبوتران در بدنه خارجي برج چوبهايي نزديك تنپوشه‌ها تعبيه شده است. كبوترها ابتدا روي آنها نشسته و سپس از طريق سوراخهاي تنپوشه وارد كبوترخانه مي شود. در اينگونه كبوترخانهها براي افزايش استحكام كبوترخانه دو ديوار طولي را كه بيشتر در معرض خرابي حاصل از نيروي وارده هستند، توسط نيروهاي چوبي بصورت عرضي كلاف كشي كرده و دو ديوار را در نقاط متعددي به هم متصل نموده‌اند.
در كبوترخانه‌هاي مذكور بر خلاف برجهاي كبوتر استوانه‌اي ورودي كبوتران از جدارهاي اطراف است نه از برجكهاي سقفي(برجهاي مكعبي ورودي از بالا ندارد). در كمر برج يك نوار به ضخامت حدوداً يك متر از جنس گچ با آهك و گل اخري كشده شده است كه هم از بالا رفتن مارها جلوگير مي‌كند وهم جنبه تزئيني دارد. گوشه‌هاي بيروني برجها انحنا دارد كه گچ اندود است، در اين مورد نيز مسئله تزئين و حفاظت مد نظر بوده است. نماكاريهاي مشكب در بدنه خارجي و كنگره‌هاي بالاي برجها جنبه تزئيني دارد. نصب شاخ قوچ به بدنه برج هم جنبه تزئيني داشته و هم بر اساس اعتقادات محلي براي جلوگيري از چشم زخم ميباشد. لانه‌هاي كبوتران در كبوترخانه‌هاي مكعبي همانند كبوتر خانه‌هاي استوانه‌اي بصورت يك در ميان و شطرنجي ميباشد.
در گلپايگان و اطراف آن به علت وجود ابنيه و آثار تاريخي ديگر، برجهاي كبوتران چندان مورد توجه و عنايت مسئولان اداره حفاظت آثار باستاني قرار نگرفته‌اند و حيف است كه در تعمير و نگهداري اين كبوترخانهها كه برخي از آنها از نظر معماري نيز قابل ملاحظه‌اند غفلت و كوتاهي شود.
|
نمايي از مسجدجامع گلپايگان سال ۱۳۸۰ - محمود نيکنامي
آيا تاكنون انديشيده‌ايد كه چرا ديگر گرمك‌هاي شيرين سعيدآباد را نمي‌توانيد پيدا كنيد؟ آيا فكر كرده‌ايد كه اين موضوع ممكن است كمي هم به كبوتران صحرايي گلپايگان مربوط شود؟ يا بهتر بگوييم به خانه‌هاي اين كبوتران كه اكنون تقريباً تبديل به خرابه‌هايي از خشت گرديده است؟ اگر چرخي در اطراف گلپايگان زده باشيد آثار آنها را كم و بيش ديده‌ايد. اگر مي‌خواهيد بيشتر با اينگونه بناها آشنا شويد اين متن را بخوانيد.
آخاله ۱۱ ساله شد
