|
ای کبوتر با من مسکین سفر کن تا که شاید بر سر برجی نشینم
آیا تاکنون اندیشیده‌اید که چرا دیگر گرمک‌های شیرین سعیدآباد را نمی‌توانید پیدا کنید؟ آیا فکر کرده‌اید که این موضوع ممکن است کمی هم به کبوتران صحرایی گلپایگان مربوط شود؟ یا بهتر بگوییم به خانه‌های این کبوتران که اکنون تقریباً تبدیل به خرابه‌هایی از خشت گردیده است؟ اگر چرخی در اطراف گلپایگان زده باشید آثار آنها را کم و بیش دیده‌اید. اگر می‌خواهید بیشتر با اینگونه بناها آشنا شوید این متن را بخوانید.
برج کبوتر در جاهای مختلف چنین تعریف شده است:
«در ایران رسم است که عمارت بلند چشمه چشمه در صحرا می سازند و آن خاصه برای کبوتران است. موسوم به برج کبوتر»
این کبوتر خانه ها به خاطر تنوع بسیار در شکل و اندازه و تکرار موزون آنها و هماهنگی آنها با طبیعت و زیبایی های اطراف و به ویژه بافت و فضاهای اعجاب آور و هماهنگ درونی آنها می تواند یکی از جاذبه های نادیده انگاشته ی جهانگردی به شمار آید. در حالیکه همانگونه که دیده میشود متروک شده و غربیانه رو به نابودی میرود.
جمع آوری فضولات کبوتران به عنوان کود ، دور کردن کبوتران از مزارع جهت جلوگیری کردن از آسیب رساندن به مزارع و شکار کردن کبوتران و استفاده کردن از گوشت آنها از اهداف احداث این بناهاست. قسمت عمده ی این فضولات در حاصلخیزی زمینهای زراعتی و مقدار کمی هم در دباغی به مصرف می‌رسیده است.
«شوالی ژان شاردن» جهانگرد معروف در این خصوص مطالب جالبی در سیاحتنامه خویش آورده است:
«در کلیه نواحی امپراطوری ایران کبوترهای اهلی و وحشی وجود دارد، ولی کبوتر وحشی بمقدار بسیار زیاد مشاهده میشود و چون فضله این پرنده، برای خربزه زار کود بسیار خوبی بشمار میرود در سرتاسر کشور با مواظبت و دقت شایان توجهی تعداد عظیمی کبوتر پرورش داده میشود، من عقیده دارم که ایران مملکتی است که بهترین کبوترخانهای جهان در آنجا ساخته میشود. این کفترخانهای عظیم شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاههای ما (فرانسویان – اروپائیان) است اینها را از آجر بنا میکنند و رویش گچ و آهک می‌کشند و در تمام سطوح داخلی دیواره بنا از بالا بپائین سوراخ‌هائی احداث میکنند تا کبوتران در آنها آشیانه نمایند، کلیه کسانی که مایل بداشتن کبوتر خان باشند باستثنای سکنه‌ایکه متدین بمذهب رسمی کشور نیستند میتوانند آن را بسازند و در این مورد هیچگونه شرط انحصاری و امتیازی وجود ندارد فقط مالیات کود میپردازند.
چنانکه من دیده ام تمامی اینها بیشتر برای تحصیل کود ساخته شده است نه برای پرورش و تغذیه کبوتران، ایرانیان فضله این پرنده را چلغوز مینامند که بمعنی محرک و مقوی …. » (سیاحتنامه شاردن ج چهارم ص 122 تا 124 ترجمه محمد عباسی.)
یکی دیگر از کسانی که مطالب جالبی درباره کبوترخان‌ها درکتاب خود آورده است فرد ریچاردز انگلیسی میباشد، وی که عضو انجمن سلطنتی نقاشان و حکاکان انگلستان بود به سال 1878 در نبوپورت واقع در مونماوث شایر بدنیا آمد و در 27 مارس 1932 در سن 54 سالگی دیده از جهان فرو بست. وی در سفرنامه خود خصوصیات کبوتر خانه‌ها را تشریح کرده و نحوه استفاده از آنها را اینگونه بیان نموده است: «این کبوتر خانه ها برای نگاهداری کبوتران بمنظور استفاده از کود حیوانی ساخته شده است. در زمان شاه عباس پرورش دهندگان خربزه های مرغوب برای این کار متحمل مخارج زیادی میشدند. داخل این برجها مرکب از حجره‌های کوچکی است که کبوتران آشیانه های خود را در آنجا میسازند و در حدود پنج تا شش هزار حجره در این برجها موجود است که درهر یک از آنها یک جفت کبوتر جفت گیری میکنند و تشکیل خانواده میدهند. این برجها اکنون مورده استفاده نیست و ویران شده است ولی در عین حال ارزش این را دارد که از لحاظ معماری مورد ملاحظه و معاینه واقع شود و بعضی از آنها طوری ویران شده است که قسمتی از تمام ساختمان برج را میتوان مشاهده کرد و دانست که معماران آنها تا چه اندازه بری صرفه‌جوئی از زمین استادی و مهارت بخرج داده‌اند.
درب این برج که در نیمه ارتفاع آن واقع شده فقط سالی یکبار باز میشده و آن هم برای خارج کردن کود بوده است و درغیر این مواقع آن را مانند خود برج با آجر پوشانده وروی آن گچ میمالیدند. طرز آجر کاری پیشآمدگی پله‌بام و مناره‌ها که سالم مانده است خیلی مزین است و در ساختن آنها تنها مفید بودن را مورد توجه قرار نداده‌اند. بعضی از این آجرها را مانند ردیف دندان و برخی دیگر را طوری ترتیب داده‌اند که مثلثی شکل در آمده است، دریچه هائی که در بالا بعنوان مدخل تعبیه شده و همچنین محل خروج کبوترها شبیه طرح شطرنجی است». (سفرنامه فرد ریچاردز – ترجمه مهین دخت صبا – ص 73 و 74 – سال 1343)
کبوترخانهها از لحاظ تاریخی، هنر، معماری، سازه، داشتن زراعت و اقتصاد کشاورزی دارای اهمیت فراوان هستند اما متاسفانه تاکنون مطالعاتی که در خور شأن آنها باشد انجام نشده است. در این بناها از علومی همچون فیزیک، ریاضیات، سازه، معماری، جانورشناسی آب و هواشناسی وغیره استفاده شده است. افزایش فوق‌العاده سطح نسبت به حجم از ریاضیات و توان مهندسی بالای معماران آن صحبت می‌کند. بکار گرفتن روشهای مختلف برای مبارزه با دشمنان کبوتران، آگاهی از پدیده فیزکی تشدد (رزونانس) و خنثی کردن آن برای جلوگیری از فروپاشی کبوترخانه در اثر پرواز و بال زدن همزمان گاه بیش از چهارده‌هزار کبوتر و دیگر موارد بیانگر دانش و تجربه سازندگان آن میباشد.
در 50 سال گذشته تعمیرات اساس در اکثر برجها انجام نشده و در نتیجه مقدار زیادی برج مخروبه در ویرانه‌ها میتوان مشاهده نمود که فقط قسمتهای داخلی آنها که شبیه به کندوهای عسل میباشد به جای مانده است. به همین دلیل متاسفانه تعداد کمی از برجهای با قدمت بیش از 150 سال را میتوان یافت.
این فضولات در زندگی اقتصادی زارعان محلی نقش موثری داشت. مقدار فضولات هر برج به تعداد کبوترانی که در آن اقامت داشتند بستگی داشت و همان مقدار نیز با توجه به وفور تغذیه کبوتران از یک ماه به ماه دیگر در تغییر بود. بسیاری از اوقات مخصوصا در فصل زمستان باید برای کبوتران بصورت دستی دانه‌ریزی میشده.
در گلپایگان که از مناطق سردسیر بوده و نزولات جوی بشتر بصورت برف میباشد، پوشش سقف کبوتر خانه‌ها همانند خانه‌های روستایی از تیرهای چوبی تشکیل شده‌اند که روی آنها را با پوشال و شاخ وبرگ ریخته و با کاهگل می‌پوشانند. برخلاف مناطق گرمسیر که برجها استوانه‌ای شکل هستند، تمامی برجهای گلپایگان به صورت مکعبی میباشد.
در کبوترخانه‌های مکعبی برخلاف برجهای کبوتر استوانه‌ای، روی بام برجکهای ورود و خروج کبوتر وجود ندارد و ورود و خروج کبوترها از بدنه برج صورت می‌گیرد. برای نیل به این منظور در قسمتهای بالایی بدنه برج استوانه‌های کوچک سفالی قرار داده شده است و کبوتران از طریق سوراخ این تنپوشه ها به کبوترخان رفت و آمد میکنند. برای تسهیل در ورود و خروج کبوتران در بدنه خارجی برج چوبهایی نزدیک تنپوشه‌ها تعبیه شده است. کبوترها ابتدا روی آنها نشسته و سپس از طریق سوراخهای تنپوشه وارد کبوترخانه می شود. در اینگونه کبوترخانهها برای افزایش استحکام کبوترخانه دو دیوار طولی را که بیشتر در معرض خرابی حاصل از نیروی وارده هستند، توسط نیروهای چوبی بصورت عرضی کلاف کشی کرده و دو دیوار را در نقاط متعددی به هم متصل نموده‌اند.
در کبوترخانه‌های مذکور بر خلاف برجهای کبوتر استوانه‌ای ورودی کبوتران از جدارهای اطراف است نه از برجکهای سقفی(برجهای مکعبی ورودی از بالا ندارد). در کمر برج یک نوار به ضخامت حدوداً یک متر از جنس گچ با آهک و گل اخری کشده شده است که هم از بالا رفتن مارها جلوگیر می‌کند وهم جنبه تزئینی دارد. گوشه‌های بیرونی برجها انحنا دارد که گچ اندود است، در این مورد نیز مسئله تزئین و حفاظت مد نظر بوده است. نماکاریهای مشکب در بدنه خارجی و کنگره‌های بالای برجها جنبه تزئینی دارد. نصب شاخ قوچ به بدنه برج هم جنبه تزئینی داشته و هم بر اساس اعتقادات محلی برای جلوگیری از چشم زخم میباشد. لانه‌های کبوتران در کبوترخانه‌های مکعبی همانند کبوتر خانه‌های استوانه‌ای بصورت یک در میان و شطرنجی میباشد.
در گلپایگان و اطراف آن به علت وجود ابنیه و آثار تاریخی دیگر، برجهای کبوتران چندان مورد توجه و عنایت مسئولان اداره حفاظت آثار باستانی قرار نگرفته‌اند و حیف است که در تعمیر و نگهداری این کبوترخانهها که برخی از آنها از نظر معماری نیز قابل ملاحظه‌اند غفلت و کوتاهی شود.
|
گلها و سبزیجات بهاری در ارتفاعات گلپایگان -موسیر ، لاله ، مرزنجوش ، شوید
آیا تاکنون اندیشیده‌اید که چرا دیگر گرمک‌های شیرین سعیدآباد را نمی‌توانید پیدا کنید؟ آیا فکر کرده‌اید که این موضوع ممکن است کمی هم به کبوتران صحرایی گلپایگان مربوط شود؟ یا بهتر بگوییم به خانه‌های این کبوتران که اکنون تقریباً تبدیل به خرابه‌هایی از خشت گردیده است؟ اگر چرخی در اطراف گلپایگان زده باشید آثار آنها را کم و بیش دیده‌اید. اگر می‌خواهید بیشتر با اینگونه بناها آشنا شوید این متن را بخوانید.
به یاد استاد عباس سرمدی گلپایگانی
