به نام خداوند جان و خرد کزین برتر اندیشه بر نگذرد

برف نو برف نو سلام، سلام

بنشین، خوش نشسته‌ای بر بام

پاکی آوردی ‌ای امید سپید

همه آلودگی‌ست این ایام

...

وقتی برف می‌بارد هر آنچه در مورد آن خوانده و شنیده‌ایم‌ یکی بعد از دیگری جلوی چشمان‌مان ظاهر می‌شود. دوران کودکی، آدم برفی و برف‌بازی، پارو کردن کوچه و پشت بام، دست‌های سرمازده، کرسی، لبوی داغ، پیست اسکی آبعلی، قلّه توچال و تله کابین‌ آن، برفه چال(محل ذخیره برف)، برف‌شیره(برف آمیخته به شیره انگور)...

همچنین، جان دادن میر‌زا کوچک خان جنگلی در برف، به خون غلطیدن پوشکین در میان برف. فیلم «دکتر ژیواگو» و قطاری که به سوی سیبری برفگین می‌رفت...

ارنست همینگوی و «برف‌های کلیمانجارو»، ترانه زیبای «برف اومد» (یادگار ارکستر فارابی و مرتضی حنانه)، «گنجیشک و برف و بارون» ثمین باغچه بان...«گوله گوله گوله برف می‌باره» «سفیدبرفی و هفت کوتوله»...

البته هر کسی نگاه خاص خودش را به برف دارد. «برف پاک»‌کن‌ شریف و زحمتکشی که اینگونه مواقع پارو به دست، دنبال بام‌های برف اندود می‌گردد، نگاهش به برف متفاوت است با کسی که در اتاق گرم از پشت شیشه، آن را نظاره می‌کند و شاعرانه و رومانتیک می‌بیند.

به سروده ای از نسیم شمال(سید اشرف گیلانی) توجه کنیم:

آخ عجب سرماست امشب، ای ننه!

ما که می‌میریم در هذالسنه

تو نگفتی می‌کنیم امشب الو؟

تو نگفتی می‌خوریم امشب پلو؟

نه پلو دیدیم امشب نه چلو

سخت افتادیم اندر منگنه...

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

بر لحاف‌ فلک افتاده شکاف - پنبه می‌بارد از این کهنه لحاف

این روزها در گلپایگان زیبا هم برف باریدن گرفت و خاطرات زیادی را در من زنده کرد...

در دوران ابتدایی در دبستان ادب درس می‌خواندم و معلم بزرگواری که همیشه او را به خاطر دارم، زنده یاد محمد رضا جلالی، به ما ریاضیات درس می‌داد. زمستان که فرا می‌رسید مرحوم آشیخ حسن نابینا که در ایام رمضان در مسجد جامع بعد از نمازهای آقای محمدی رحمه‌الله علیه تکبیر نماز می‌گفت و با صدای آهنگین خود می‌خواند اللهمَّ اجعل صِیامی فیهِ صِیامَ الصائِمین...چوب‌های خشک را برای بخاری کلاس خرد می‌کرد و تعجب و تحسین همه ما را برمی‌انگیخت چون با وجود نابینایی تیشه را درست وسط چوب‌ها می‌زد.

کلاس پنجم بودم. برف به شدت می‌بارید، آن‌هم برف‌های انبوه قدیم که بیشتر کوچه‌ها را می‌بست و تا مدت‌ها روی زمین باقی می‌ماند.

انگار دیروز بود. من نیز همانند بقیه بچه‌ها در حالیکه از سرما می‌لرزیدم وارد کلاس شدم و معلم عزیز ما آقای محمد رضا جلالی یکی یکی همه را پای بخاری می‌بُرد تا گرم شویم و لباس‌های خیس و برفی‌مان خشک شود. یادم هست یکبار کمی از موی سرشان هم سوخت. خدا رحمت کند آن آموزگار شریف را که حق زیادی به گردن من دارد.

...

خاطره دوم باز مریوط است به زمستان و بارش سنگین برف.

یک روز که از مدرسه باز می‌گشتم. مادرم را بسیار پریشان دیدم. تا مرا دید گفت دو برادر کوچکت هنوز از مدرسه نیومدند. اونا را در راه ندیدی؟ خیلی دل نگرانم...

داشتیم صحبت می‌کردیم که در سرا را کوبیدند. در را که باز کردیم دیدیم مرحوم حاج غلامعلی صداقت آن مرد نیکوکار، برادر کوچکم را که گریه می‌کرد بغل کرده و دست برادر دیگرم را که او نیز می‌گریست گرفته بود.

آن پیرمرد نازنین تعریف کرد که بچه‌ها کنار جوب(جویبار) خورده بودند زمین. یخ شکسته بود و پایشان رفته بود توی آب. نمی‌توانستند بلند شوند و بلند بلند گریه می‌کردند. خدا راشکرکه رسیدم.
     
مادرم کلّی دعا و ثنا کرد و گفت خدا رحمت کند پدر و مادر عزیز شما را، نور به قبرشان ببارد و خلاصه خیلی تشکر کرد. بعد دوید، سراسیمه هیزم آورد و آتش روشن کرد. ابتدا می‌گریست اما، با گرم شدن بچه‌ها شادی به چهره‌اش بازگشت. آن‌روز من تبلور اشک و لبخند را در سیمای مادرم دیدم.

اکنون از آن برف و آن آتش و آن پیرمرد عزیز و از مادر مهربانم، خبری نیست که نیست. همه آب شدند اما صفای آن مرد، گرمای آن آتش و مهر مادرم را هر بار که برف می‌بارد، تمام و کمال حس می‌کنم.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

ارزش و اهمیت پرسش بالاتر از پاسخ است

سؤال پیرامون برف کم نیست. خوب است به برخی از آنها اشاره شود.

...

س: نخستین نمود برف کدام است؟

- شباهت شگفت‌انگیز برف با صفحه سفید و اینکه همه جا را بدون ذره‌ای تبعیض سپید می‌کند.

- برف که می‌بارد، سکوت همه جا را فرا می‌گیرد.

س: آیا با بارش برف، بار زمین سنگین نمی‌شود؟

ابدا، زمین شاد و «سبکبال» می‌‌گردد چون که دمای خاک، رطوبت آن، ترکیب شیمیایی و تبادلات گازی... و در یک کلام راز بقای همه میهمانان زمین به بارش برف و خواص آن بستگی دارد.

بعکس، برف به درختانِ شور و گرما می‌بخشد و از آنجا که هادی ضعیفی برای گرما است، نه تنها اسکیموها را در کلبه‌های برفی امان می‌دهد، پوششی از آن می‌تواند سبزی‌های در حال خواب مزارع را هم محافظت کند و در مقابل سرمای بیش از حد، جانب درختان را بگیرد که خشک نشوند. ضمناُ برف با خودش کلی هوا می‌آورد.

س: گفته می‌شود فرارسیدن بهار به بارش برف هم مربوط است. چرا؟

برف با بهم‌زدن فعل و انفعالات زمین، آنرا سرزنده و به روز می‌کند تا بهار خجسته از راه برسد. اگر از خاک سرد و تیره، سوسن و بنفشه می‌دمد و در دشت و دمن یاس و یاسمن سَرک می‌کشد به برف نیز، مربوط است.

به قول فریدون مشیری: خنده شیرین فروردین، بازتاب گریه پربار اسفند است.

...

گفته بودند از پس هر گریه آخر خنده‌ای‌ست

این سخن بیهوده نیست

زندگی مجموعه‌ای از اشک و لبخند است

خنده شیرین فروردین

بازتاب گریه پربار اسفند است.

س: اگر هوا خیلی سرد باشد و برف نبارد چه اتفاقی می‌افتد؟

در اینگونه مواقع اگر ارتفاع از سطح دریا و عرض جغرافیایی، به برف امکان ندهد که به داد زمین برسد، گیاهان ریشه‌کن می‌شوند و همه چیز از سرما یخ می‌زند.

س: برف چطور تشکیل می‌شود؟

وقتی هوای گرم، بخار آب را همراه خودش به آسمان می‌بَرد. اون بالا بالاها، بخار آب سرد شده و دور ذرّه‌های ریز گرد و غبار موجود در هوا قطره‌های آب تشکیل می‌شود. مقداری از بخار آب هم به شکل بلورهای ریز یخ منجمد می‌گردد که قطره‌های آب سردشده را جذب می‌کند. قطره‌ها به شکل بلورهای یخ، کریستال‌های بزرگ‌تری را تشکیل می‌دهند که به آن‌ها برف‌ریزه Snowflake می‌گوئیم. برف‌ریزه‌ها کم کم سنگین‌ می‌شوند و به زمین می‌ریزند.

س: به چه دلیل برف سفید است؟

این سؤال را کپلر بیش از 400 سال پیش، پرسیده بود. پاسخ این است: برف در واقع رنگ ندارد، اما به خاطر بازتاب‌دادن تمام طیف‌ها توسط دانه‌های برف ما آن را به رنگ سفید می‌بینیم. ما برف را همیشه به رنگ سفید در ذهن‌مان مجسم می‌کنیم. ولی مواقعی هم بوده‌ که عملا برف رنگی دیده شده‌است. در اثر وجود گرد و غبار و دانه‌های ریزی که در جریان تشکیل برف، در جو زمین پراکنده‌اند، در مواقع بخصوصی برف از سفیدی می‌افتد و رنگی خاصی می‌گیرد. اما این خیلی به ندرت پیش می‌آید.

س: آیا دانه‌های برف شبیه هم هستند؟

خیر، هر دانه برف هویت خاص خودش را دارد، از جمله به این دلیل که شکل کلی دانه برف توسط دما و مقدار رطوبت مشخص می‌شود. بلورهای برف به دلیل قرار گرفتن در شرایط مختلف هنگام شکل‌گیری، دارای اشکال پیچیده با جزئیات بسیار زیاد می‌شوند و از این رو، احتمال یافتن دو بلور برف با ساختار کاملاً مشابه در حد صفر است.

س: بلورهای برف چه شکلی است؟

بلورهای برف متقارن و شبکه مانند است. شبکه‌ای شش پر که هیچکدام شبیه همدیگر نیست. توضیح اینکه چرا شبکه‌ها شش پر هستند، در حوصله این بحث نمی‌گنجد.

س: چرا وقتی روی برف پا می‌گذاریم، صدای مخصوصی می‌شنویم و ناله برف بلند می‌شود!

ج: یک دانه برف از تعداد زیادی کریستال به هم چسبیده درست شده‌است. اما هنگام بارش میان دانه‌های برف توسط هوا فاصله ایجاد می‌شود. هنگامی که ما روی برف تازه باریده شده راه می‌رویم، هوا سعی می‌کند که از لابلای دانه‌های برف خودش را رها کند و بیرون برود و از منافذی که ایجاد می‌شود با شدت خارج می‌شود و به این ترتیب روی برف راه که می‌رویم قرچ قرچ می‌کند.

برف می‌بارد اما به زودی آب شده به میهمانی خاک می‌رود و ما را در برابر این پرسش مهیب قرار می‌دهد:

آیا برف که سمبل سپپیدی و زیبایی و زندگی است، در عین حال، نمادی از فناپذیری و ناپایداری زندگی هم هست؟ آیا این هستی، خود آبستن نیستی است؟

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پانویس

برف ما را به یاد شاهنامه، هفت خوان اسفندیار که یکی از آن‌ها برف بود و به ویژه داستان کیخسرو می‌اندازد که در برف غیب شد و رستم و دیگر پهلوانان به هر دری زدند او را نیافتند.

...

در ادب فارسی هر چیز پاک و سفید را به برف تشبیه می‌کنند.

به قول مولوی:

دفتر صوفی سواد حرف نیست

جز دل اسپید همچون برف نیست

جدا از مولوی، منوچهری دامغانی، سعدی شیرازی، آغاجی بخارایی، صائب تبریزی، کمال الدین اسماعیل، نسیم شمال، ملک الشعرای بهار، مهدی اخوان ثالث، فروغ فرخزاد، احمد شاملو، سیاوش کسرایی، فریدون مشیری و خیلی‌‌های دیگر در اشعارشان به برف اشاره کرده‌ و برخی نشستن برف بر زمین را - برفی که بر ابروی و موی ما می‌نشیند - کنایه‌ای از سپید شدن مو در کهن سالی گرفته‌ و این رأی صائب(رسا و درست) را داده‌اند که برف خود «آیت» خداوندی است، آیه زیبایی که نمود و بودش سراسر حرف و راز و هشدار است . امروز نه فردا، برف روزگار بر سر و روی همه ما (خرد و کلان) خواهد نشست. به قول صائب تبریزی:

مخند ای نوجوان زنهار بر موی سپید ما

که این برف پریشان بر سر هر بام می‌بارد

                                                             زمستان 95   علی‌اکبر جعفری