در قسمت‌های گذشته بعد از اشاره به یونان و روم و دوران کلاسیک باستان، موارد زیر اشاره شد:
• «تالس» نخستین چهره علم
• سقراط و جریان محاکمه و مرگ وی
• افلاطون و نظریه مُثُل و تمثیل غار
• اَرَسطو واضع منطق که بر حیرت به‌عنوان زیربنای فلسفه تأکید داشت
• اسطوره‌گرایی و رواج افسانه‌های تاریخی در یونان باستان
• سرگذشت زئوس، پرومته، سیزیف، و انه‌اید و...
• هومر، خالق ایلیاد و اودیسه
• داستان اسب تراوا، و –
• «قاعده طلایی» که مکاتب فلسفی و همه ادیان روی آن انگشت گذاشته‌اند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
با شمع درآ که خانه روشن بینی
داستان پرومته، مظهر عصیان و اعتراض علیه قدرت که آتش را از آسمان به زمین آورد، ما را با این پرسش مهیب روبرو می‌کند که آیا ربودن آتش از بارگاه خدایان و برهم زدن نظم جهان، به عواقبش می‌ارزید؟ بخصوص که زئوس‌ها همچنان در قدرت‌اند و پرومته‌ها در رنج و ابتلاء خون دل می‌خورند و جان می‌بازند. آیا براستی نور جای تاریکی را گرفت؟ یا ربودن آتش مقدمه و شروعی برای سوءاستفاده از قدرت بود؟

اکنون دوران کلاسیک باستان یا بهتر بگویم اروپای دوران قدیم را رها می‌کنیم تا نگاهی گذرا به سده‌های میانه(قرون وسطی) Middle Ages داشته باشیم. دوره‌ای که برای تقسیم‌بندی تاریخ و تاریخ فلسفه استفاده می‌شود.

معمولاً قرون وسطی(وسطا) را از پایان امپراتوری روم غربی در قرن پنجم میلادی تا سقوط قسطنطنیه و پایان امپراتوری روم شرقی(یا بیزانس) در 1453 میلادی در نظر می‌گیرند.
...
در آغاز به یک نکته مهم، که حُکم چراغ راهنما دارد اشاره ‌کنم:
واقعیت‌های تاریخی را با توهمات خودمان و آنچه را دوست داریم باشد، اشتباه نگیریم. گاه به قول سعدی ما می‌خواهیم نقش خودمان(توهمات و علایق خودمان) را واقعیت جا بزنیم و این درست نیست.
نقش خودِ توست هر چه در من بینی
با شمع درآ که خانه روشن بینی
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ایران در سده‌های میانه
اگرچه این بحث اساساً به تاریخ قرون وسطی در اروپا می‌پردازد. اما نگاهی گذرا به آنچه میهن ما در این هزار سال (از قرن پنجم تا پانزدهم میلادی) از سرگذراند، ضروری است.
...
آغاز سده‌های میانه در ایران (البته با مسامحه) به پیش از دوران خسرو انوشیروان و به روزگار ساسانیان برمی‌گردد.(...)
بعدها در زمان یزدگرد سوم، با هجوم اعراب به ایران زمین و فتح تیسفون (مدائن) روبرو می‌شویم و خلافت عربی – اسلامی همچون نظام سیاسی و حکومتی بر ایران حاکم می‌شود و خلفای اموی با موالی‌ و بنده‌ خواندن‌ غیر اعراب‌ و بویژه‌ ایرانیان‌ همه را مورد اهانت‌ و تحقیر خود قرار می‌دهند و بویژه در دوره‌ حکومت‌ عبدالملک‌ بن‌ مروان‌ و قدرت‌گرفتن حجاج‌ بن‌ یوسف‌ در سرزمین‌های‌ غربی‌ و مرکزی‌ ایران‌، قیام‌های‌ آزادی‌خواهانه‌‌ را با قساوت تمام سرکوب‌ می‌کنند.
نوبت به خلافت بنی عباس می‌رسد و آنان ابومسلم خراسانی را که در به قدرت رساندن‌شان نقش مهمی داشت، به قتل می‌رسانند. در زمان هارون الرشید، یحیی برمکی را هم که آنهمه به دستگاه خلافت مدد رسانده بود کشتند.(...)
در جنگ قدرت بین امین و مامون، مامون با یاری ایرانیان به قدرت رسید و پایتخت بنی عباس را برای مدتی از بغداد به شهر مرو در خراسان انتقال داد.(...)
با پیدایش حکومت‌های محلی که مختار و مستقل عمل می‌کردند قدرت خاندان بنی عباس رو به انحطاط نهاد. ایرانیان بویژه یعقوب لیث، بنی عباس را «خلفای جور» نامیده و تحمل نمی‌کردند. زمامداری 508 ساله خلفای عباسی سرانجام با غارت و تسخیر بغداد توسط مغولان به پایان رسید.
...
در ایران اولین نشانه‌های جدائی راه‌ها از خلافت عباسی، به غیر از دولت‌ها و پادشاهان کوچک و محلی-منطقه ای، شکل‌گیری دولت صفاریان، سامانیان، غزنویان و سلجوقیان بود.
بعدها، با ندانم‌کاری سلطان محمد خوارزمشاه که پس از فتوحات آسیای مرکزی به فکر تسخیر ترکستان و چین افتاده بود، و با قتل فرستادگان چنگیز، راه و بهانه هجوم مغولان به سوی ایران هموار شد و چنگیز با تمام قوا حمله هولناک خود را آغاز کرد و ایران به دست امثال هلاکوخان رو به ویرانی و تباهی گذاشت. اشغالگران میخ خود را کوبیدند و جانشینان چنگیز سلسله‌ای در ایران تشکیل دادند که به ایلخانان مغول معروف شد.

شاعر ایرانی، سیف‌الدین فرغانی که خود در دوره ایلخانان می‌زیست خطاب به سپاهیان مغول قصیده‌ای سروده که بخشی از ان این است:
هم مرگ بر جهانِ شما نیز بگذرَد
هم رونق زمان شما نیز بگذرَد
وین بوم محنت از پی آن تا کند خراب
بر دولتِ آشیانِ شما نیز بگذرَد
بادِ خزانِ نکبتِ ایاّم ناگهان
بر باغ و بوستانِ شما نیز بگذرَد
آبِ اجل که هست گلوگیر خاص و عام
بر حَلق و بَر دهانِ شما نیز بگذرَد
ای تیغ‌تان چو نیزه برای ستم دراز
این تیزی سنانِ شما نیز بگذرَد
در مملکت چو غُرّش شیران گذشت و رفت
این عُوعِوی سگانِ شما نیز بگذرَد
آن کس که اسب داشت غُبارش فرو نشست
گَردِ سُمِ خَرانِ شما نیز بگذرَد
بادی که در زمانه بسی شمع‌ها بکشت
هم بر چراغدان شما نیز بگذرَد
زین کاروانسرای، بسی کاروان گذشت
ناچار کاروانِ شما نیز بگذرَد (...)
 

به دنبال قدرت‌گیری و سپس زوال خوارزمشاهیان و اتابکان ترک تبار آذربایجان و سپس دو حکومت منطقه‌ای قراقویونلو و آق قویونلو، سلسله صفوی در ایران مستقر شد و  شاه اسماعیل در تقابل با امپراتوری عثمانی، در اولین اقدام خود، در شهر تبریز مذهب تشیع را به عنوان مذهب رسمی دولت و مملکت صفوی اعلام نمود. در آن هنگام اکثریت مردم تبریز سنی مذهب بودند و همین موضوع را امرای قزلباش به شاه اسماعیل یادآور شدند، اما وی در پاسخ عنوان کرد که «چنانچه مردم بخواهند در مقابل او کوچک‌ترین اعتراضی کنند، پاسخ‌شان شمشیر خواهد بود.»...
...
در اینجا فقط به سرفصل‌ها اشاره شد، فقط برای اینکه بینیم میهن ما در سده‌های میانه (از ساسانیان تا صفویان) چه مراحلی را از سر گذراند. فراموش نکنیم که موضوع بحث ما قرون وسطی در اروپا است.
 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
نگاهی کوتاه و گذرا به قرون وسطی
در تقسیم‌بندی تاریخ اروپا، به چهار دوره مشخص اشاره می‌شود:
• دوران کلاسیک باستان (که در بخش‌های پیش به آن اشاره شد)
• قرون وسطی(سده‌های میانه)
• عصر نوزائی(رنسانس) و،
• دوران جدید یا مدرن که از 1600 میلادی شروع می‌شود.

فاصله میان دوران باستان و رنسانس را، که سال‌های 500 تا حدود 1500 میلادی را دربرمی‌گیرد، قرون وسطی (سده‌های میانه) نام نهاده‌اند که از پایان امپراتوری روم آغاز می‌شود و تا فتح قسطنطنیه(استانبول بعدی) ادامه دارد.
روم اشاره به سرزمین‌هایی در اروپا و آسیای صغیر دارد که مدتی در دست امپراتوری روم بود. آسیای صغیر هم به شبه‌جزیره‌ای گفته می‌شد که امروزه به آن آناتولی می‌گوییم.
...
در سالِ 395 میلادی، امپراتوری روم عملاً به دو قسمت، تقسیم شد. امپراتوری روم غربی و امپراتوری روم شرقی.
امپراتوری روم شرقی، که بعدها نام بیزانس به خود گرفت بیش از هزار سال تا 1453 میلادی(فتح قسطنطنیه)، به دست سلطان محمد فاتح Fatih Sultan Mehmet دوام آورد، ولی امپراتوری روم غربی خیلی پیش‌تر با حملات قبایل وحشی از هم پاشید. (حدود 480 میلادی)
با فروپاشی اروپای تحت سیطره رومیان، کلیسا خلاء آن را پر کرد و با قدرت تمام یکه‌تازی نمود که تا پیدایش رنسانس ادامه داشت.
از نظر جغرافیایی دوران قرون وسطی بخش وسیعی از اروپای مرکزی و شمالی را در برمی‌گرفت. از ایتالیا و اسپانیا و فرانسه و انگلیس، تا آلمان و هلند و ایرلند و حتی سوئد.
...
بررسی دوران هزارساله قرون وسطی که در تمامی تاریخ جهان یا حتی اروپا همانند نبوده‌است به دقت و تامل بسیار نیاز دارد و به شکل گذرا نمی‌توان آن را به درستی دید. با اینحال به خطوط کلی و سرفصل‌های آن اشاره می‌کنیم.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
عقلانیت تنها متعلق به دوران ما نیست
شاید شما هم خوانده یا شنیده‌اید که قرون وسطی در بربریّت و تاریک‌اندیشی خلاصه می‌شود. این داوری تردید برمی‌دارد. چرا؟ چون از اولین درس‌های تاریخ علم این است که عقلانیت تنها متعلق به دوران ما نیست و گذشتگان بی‌فکر و بی‌منطق نبودند و ما هم از آنان بی نیاز نیستیم.
نباید قرون وسطی را تماماً عصری واپسگرا به تصویر کشید که گویی در آن همه مردم نادان و خرافاتی بودند و هنر و ادبیات و آموزش از میان رفته بود.
درست است که نادانی و خرافه‌باوری در سده‌های میانه وجود داشته‌است اما یونان و روم باستان هم از آن بری نبوده و امروزه نیز وجود دارد.
واقعیت این است که قرون وسطی عقب مانده‌تر از دوران کلاسیک یونان و روم نبود. اگرچه فرهنگ آن با فرهنگ تمدن‌های باستانی تفاوت داشت، اما این فرهنگ از درون همان جامعه‌های قدیمی‌تر سر بر آورده بود و تمدن قرون وسطی از تمدن دنیای باستان پایین‌تر نبود.
...
یک دلیل اهمیت قرون وسطی این است که پیشدرآمد فرهنگ مدرن غربی بود. آداب و رسوم و الگوهای تازه در آن شکل گرفت و بسیاری از امور که امروز در نظر ما عادی جلوه می‌کند سر رشته‌اش مربوط به قرون وسطی است. نباید فراموش کرد که تا قبل از سال 500 میلادی اروپا محدود به تمدن مدیترانه بود یعنی فقط روم و یونان و در قرون وسطی بود که اروپا به سمت شمال و غرب کشیده شد.
...
بدون درک مسائل فلسفی و کلامی سده‌های میانه، فهم دوره‌های بعد چندان آسان نخواهد بود. در سده‌های میانه متفکرانی در باب دین، طبیعت و ماوراءطبیعت، انسان و اجتماع سخن گفتند و مباحث فلسفی و کلامی جدید و معاصر ادامه بحث‌های این دوره است. در سده‌های میانه نظام تعلیم و تربیت سازمان منسجمی به خود گرفت و سطح سواد و فرهنگ رشد قابل ملاحظه‌ای داشت. اروپاییان با متون روم قدیم بیشتر آشنا شدند و مدارس شکوفایی بیشتری یافتند، ترجمه متون فلسفی و علمی از زبان عربی نیز افق‌های جدیدی را برای آنان گشود. جدا از موارد فوق، در سده‌های میانه نوعی کثرت‌گرایی در زندگی جمعی و حتی تماشای تئاتر رایج شد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
زنان در قرون وسطی دارای نقش بودند
حدود شش قرن از تاریخ مسیحیت را، دوران ظلمت و تاریکی نامیده‌اند، یعنی فاصله میان قرن ششم و یازدهم میلادی. «برتراند راسل»از پایان قرن پنجم تا اواسط قرن یازدهم را دوران ظلمت Dark Ages دانسته‌است.
 

به جز دوره تاریک، اوائل قرون وسطی، مدارس شکوفایی بیشتری یافتند. نباید به آفرینش‌ها و وجود انواع دانشکده‌ها، همچنین ادبیات و فرهنگ آن دوران کم بها داد. ترجمه متون فلسفی و علمی از زبان عربی (بویژه آثار ابن هیثم و ابن سینا)، افق‌های جدیدی برای اروپاییان گشود. جمع‌آوری اطلاعات برای دایره‌المعارف نویسی، شروع شد و حوزه‌ها و مدارس کوچک جای خودش را به دانشگاه‌های بزرگ داد.
 

        
دانشگاه کمبریج، دانشگاه بولونیا، دانشگاه‌های پاریس، اکسفورد، هایدلبرگ و دانشگاه چارلز پراگ، قدیم‌ترین دانشگاه آلمانی زبان جهان در قرون وسطی پاگرفت.
 

                                              
زنان هم در قرون وسطی دارای نقش بودند. از همسر و مادر، گرفته تا دهقان و صنعت‌گر و پزشک و حتی معلم ریاضی.
...
یکی از بزرگترین فیلسوفان قرون وسطی، اگوستینوس(اوگوستین قدیس) است. او در بیشتر آثار خود، از سنت‌های افلاطونی و نوافلاطونی نه الزاماً برای اثبات حقانیت ایمان و اعتقاد خود بلکه برای بیان و توصیف آن هم استفاده کرده‌است. امثال «توماس آکویناس» Thomas Aquinas صاحب کتاب علم کلام و «پیر آبلار» Pierre Abelard و راجر بیکن Roger Bacon در قرون وسطی می‌زیستند.

                                   
در سده‌های میانه تعداد کتبی که نویسندگان ایرانی و عرب نوشته‌اند کم نیست. علاوه بر تاریخ فلسفه و ایدئولوژی، آثار متعددی در باره تاریخ سیاسی و جغرافیا و ادب و علوم در دوران پس از اسلام نگاشته شده‌است. تعدادی از آنها به شرح زیر است. بدیهی است که بیشتر آن‌ها به زبان عربی که آنزمان زبان رسمی بود و حُکم بانک علمی را داشت، نوشته شده‌است.
• صوان الحکمه – ابوسلیمان منطقی سجستانی
• مقابسات – ابو حیان توحیدی
• تاریخ الحکما – شمس الدین محمد بن محمود شهرزوری
• عیون الانباء فی طبقات الاطباء – ابن ابی اصیبعه
• ملل و نحل – محمد بن عبدالکریم شهرستانی
• الفرق بین الفرق – ابومنصور اشعری بغدادی
• الخطط المقریزیه – تقی الدین مقریزی
• الفهرست – ابن ندیم
• معجم الادیا – یاقوت حموی
• مروج الذهب / التنبیه و الاشراف – مسعودی
شایان ذکر است که اواخر قرون وسطی، سال 1492 میلادی، کریستف کلمب به جهان نو رسید و عصر کاوش آغاز شد. خلاصه کلام اینکه قرون وسطی همه‌اش در تاریکی و خفقان خلاصه نمی‌شود و بد مطلق نیست. هیچ چیز بد مطلق نیست.
پس بد مطلق نباشد در جهان
بد به نسبت باشد این را هم بدان
در زمانه هیچ زهر و قند نیست
که یکی را پا دگر را بند نیست
مولوی
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
در قرون وسطی مسیحیت عامل وحدت اروپا شد
در قرون وسطی کلیسای کاتولیک که بعد از فروپاشی امپراتوری روم غربی، قدرت گرفته بود، توانست مسیحیت کاتولیکی را تا اقصی نقاط اروپای غربی و شمالی رواج دهد و زبان لاتینی را هم به‌عنوان زبان دینی، کلامی، ادبی و علمی عمومیت بخشد. بدین ترتیب اروپای پس از روم غربی هویت جدید می‌یابد و تمدن اروپایی شکل می‌گیرد.
...
اما این همه داستان نیست. کلیسا به محض اینکه میخش را کوبید آکادمی افلاطون را بست و تعلیم و تربیت راهبه‌های مسیحی را در دستور کار خود قرار داد و کم‌کم بر آموزش و پرورش مستولی شد و این تازه آغاز کار بود.
...
شبه کشیشان فهم و قرائت دین را در انحصار خود قرار دادند و قدیّسین جای دانشوران و فرهنگ‌ورزان را گرفتند. اصحاب کلیسا با درک صوری از کتاب مقدس در همه چیز از زندگی خصوصی گرفته تا فرهنگ و هنر و ادبیات و اقتصاد و سیاست شروع به دخالت کردند. همه باید گوش به فرمان پاپ اعظم می‌بودند. مدام از وظیفه و تکلیف مردم صحبت می‌شد اما بیان این مسئله که حق مردم چیست، کفر تلقی می‌گشت.
 

بر پیشانی قرون وسطی، مُهر انکیزیسیون Inquisition هم خورده‌است. محکمه‌های بازجویی دینی و دادگاه‌های تفتیش عقاید در سده سیزدهم میلادی توسط پاپ گرگوری نهم بنیان نهاده شد و با تکیه بر قدرت حکومت دینی از قرائت خاص کلیسای کاتولیک دفاع می‌کرد و به سرکوب و آزار سایر قرائت‌ها از مسیحیت می‌پرداخت. در قرون وسطی سرسختی و نبود مدارا سر از سوزاندن امثال «یان هوس» Jan Hus هم درآورد و استبداد زیر پرده دین را حاکم کرد. یان هوس، استاد دانشگاه پراگ، و مصلح دینی بود.
فیلسوف بزرگ قرون وسطی، جان ویکلیف John Wycliff که دویست سال پیش از مارتین لوتر عقایدی از بعضی جهات شبیه آرای او به منظور جلوگیری از خودسری‌های کشیشان عرضه کرد، با قشری‌گری کلیسای کاتولیک، روبرو شد و سی سال پس از مرگ، جسدش را از گور درآوردند و آتش زدند و به رودخانه سویفت River Swift پرت کردند. شگفتا، به همت او بود که کتاب مقدس به انگلیسی ترجمه شد.
 

کلیسا به نام حضرت مسیح پیامبر صلح و آشتی، با هرآنچه خود نمی‌پسندید عداوت پیشه کرد و به نام مبارزه با کفر و الحاد، تندیس‌های زیبای هنری را نیز دستور داد خرد کنند و نامش را پیروزی مسیحیت گذاشت. در سقف‌نگاره‌های واتیکان، اینگونه آثار نقش بسته‌است.
برای نمونه: سقف نگاره پیروزی مسیحیت بر کفر "Triumph of Christianity"  اثر توماس لاریتی   Tommaso Laureti
...
چه زیبا می‌گوید مولوی که «هر کسی بر طینت خود می‌تَنَد» و نگاه و دیدگاه خودش را به واقعیت می‌چسباند.
آن یکی ماهی همی‌بیند عیان
وآن یکی تاریک می‌بیند جهان
وآن یکی سه ماه می‌بیند بهم
این سه کس بنشسته یک موضع، نَعَم
...
در قرون وسطی، از جنگ‌های ویرانگر صلیبی، شیوع طاعون و وقایعی چون جنگ صدساله میان انگلستان و فرانسه و...که بگذریم، منشور بزرگ آزادی(ماگنا کارتا) Magna Carta Libertatum را هم داریم که به دلیل اهمیت آن، شرح جداگانه نیاز دارد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
در دوران قرون وسطی ساختار اجتماعی و اقتصادی عوض شد
اواخر سده‌های میانه(در سال 1381 میلادی) دهقانان با خیزش بزرگ خودشان Peasants  Revolt پایان نظام ارباب رعیتی را در انگلستان رقم زدند.
این خیزش عظیم یکی از انقلاب‌های مردمی در اروپا و یک رخداد مهم در تاریخ انگلستان است. همین واقعه، بعدها به عنوان پایان نظام ارباب رعیتی در انگلستان قرون وسطی شناخته شده‌است.
...
در سده‌های میانه ساختار اجتماعی و اقتصادی آرام آرام عوض شد و نظام تولیدی مبتنی بر برده‌داری جای خود را به نظام تولید مبتنی بر ارباب رعیتی یا فئودالیته سپرد.
نظام فئودالیته برای تداوم خود نیازمند نوعی عقاید رسمی بود تا بتواند به کمک آن به توجیه اعمال و رفتار خود پرداخته و اقدامات خود را مشروع جلوه دهد. ارباب دولت و حکومت، متوجه کمک‌گرفتن از اصحاب کلیسا و روحانیون می‌شوند و کم‌کم بین دین و حکومت نوعی قوم و خویشی و وحدت ایجاد می‌شود و پاپ‌ها پادشاهان را تعیین می‌کنند و بر آنها نظارت کامل دارند.
 
در قرون وسطی نظام موسوم به اسکولاستیسم که به آیین مَدرَسی موسوم است مبنای اصلی توجیه و دفاع از حاکمیت و دستگاه دین و دولت محسوب می‌شد. این مکتب در دوره تسلط کلیسا بر جامعه اروپایی رشد چشمگیری داشت و در فضایی که کثرت‌گرایی در حال رشد بود، از جَزم‌گرایی دفاع می‌کرد. به جز انجماد فکری و حاکمیّتِ تمام عیار کلیسا، قرون وسطی با نظام فئودالی و قیّم‌مآبی دینی، نیز همراه بود.
...
در سده‌های میانه، اروپا گرفتار فقر و جهل و نکبت بود. نیمی از تمام نوزادان تا سه سالگی از دنیا می‌رفتند. مردم در برابر اپیدمی‌های مخوفی مانند وبا و طاعون و تیفوس یا مصیبت‌هایی مانند سیل و زلزله جز توسل به خرافه و جادو چاره‌ای نمی‌شناختند. کلیسا نیز هربار عده‌ای از مخالفان خود را به عنوان جادوگران و کافرانی که با ارتکاب گناه «غضب الهی» را برانگیخته‌اند، به هیمه آتش می‌سپرد و دین که شالوده زندگی معنوی انسان شناخته می‌شد، با رفتار شبه کشیشان آسیب دید و آلوده شد.
در سده‌های چهاردهم و پانزدهم میلادی بود که به تدریج بر بدنه‌ی دنیای کهن خراش افتاد و در ذهن برخی انسان‌های جسور که از قضا معتقد به خداوند بودند، این فکر جرقه زد که به جای اطاعت کورکورانه از متون عتیق و مفسران نادان آنها، بایستی به عقل و خرد تکیه کرد.
 

در دوران قرون وسطی ظهور کسانی مانند نظامی، فردوسی، سعدی، خیام و حافظ از مظاهر عروج اندیشه و ادبیات در شرق در برابر فرود آن در غرب است.

                             
از سرآمدان قرون وسطی می‌توان توماس آکویناس، دانته آلیگیری، جیووانی بوکاچینو، عمر خیام و حافظ شیرازی را نام برد که راز جاودانگی اشعارش در صدای سخن عشق نهفته‌است. همو که با متانت و شجاعت می‌گفت:
چرخ بر هم زنم ار غیر مرادم گردد
من نه آنم که زبونی کشم از چرخ و فلک
 

در پایان این نکته مهم را از یاد نبریم که همزمان با قرون وسطی و امتناع تفکر در آن دوران، در میهن عزیز ما ایران روندی معکوس جریان داشت. کتاب شفای بوعلی سینا، مشعلی فروزان در قرون وسطی بود. آن زمان رهبری فکری در زمینه‌هایی چون ریاضیات، ستاره شناسی، ادبیات و پزشکی را حکمای ایرانی و مسلمان و امثال ابن سینا و زکریای رازی و خوارزمی و غیاث الدین جمشید کاشانی و کمال الدین فارسی بعهده داشتند، حقیقتی که امثال جورج سارتن و پیر روسو نیز در آثار خودشان در تاریخ علم بر آن انگشت گذاشته‌اند.
...
بماند سال ها این نظم و ترتیب
ز ما هر ذرّه خاک افتاده جایی
غرض نقشی‌ست کز ما باز ماند
که هستی را نمی‌بینم بقایی
مگر صاحبدلی روزی به رحمت
کند در کار درویشان دعایی
...
علی اکبر جعفری
زمستان 1395