آخاله اولین و بزرگترین سایت شهرستان گلپایگان

مسجد جامع گلپایگان در نهم مردادماه سال 1311 خورشیدی به شماره 191 در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردید. مسجد جامع کنونی تنها دو ایوان بسیار کوچک در سمت باختری و خاوری دارد که درآیگاه مسجد می باشند. در سمت جنوب و روبروی گنبدخانه ایوانی وجود ندارد اگرچه امروزه سقف دو شبستان پیش آمده را پوشانده اند و نمای ایوان به خود گرفته است. با این همه احتمال وجود ایوان در گذشته را نمی توان رد کرد، چه بسا اینکه در عکسی که توسط گدار گرفته شده ، نشانه های بسیاری از ویرانی در بخشهای جلویی گنبدخانه دیده می شود. در گذشته در سمت شمال سازه ای همسان با سمت جنوب بوده که با آن هماهنگی ایجاد می کرده و شاید آن نیز یک ایوان بوده که در نقشه گدار دیده می شود، اما در بازسازیهایی که نزدیک به سی سال پیش انجام شد، آن بخش را برداشته و شبستان شمالی را گسترش دادند. این تفاوت در دو طرحی که از تهرنگ مسجد، یکی توسط گدار و دیگری که در سالهای اخیر توسط میراث فرهنگی تهیه شده، آشکارا دیده می شود. با این بازسازی و دگرگونی، هماهنگی موجود در حیاط را برهم زدند. همچنین از طرح گدار چنین برمی آید که در شمال یک درآیگاه دیگری بوده است.

[تصویر: 2kacb8a2a3ec.jpg]

تنها بخش سلجوقی موجود، گنبدخانه می باشد که به گفته پیرنیا "تهرنگ آتشکده دارد"، اما احتمال آتشکده بودن آن بسیار اندک است. در سمت جنوب ایوانی وجود ندارد و مانند ورودی مسجد شیخ لطف الله، دو سوی گنبدخانه با دیوارهای کناری شبستانها پیش آمدگی دارد که امروزه با پوشاندن سقف روبروی گنبدخانه شکل ایوان گرفته است که این کار از زیبایی نمای گنبدخانه کاسته است. به جز گنبدخانه، همه ی افزوده های دیگر قاجاری می باشد که یکی از زنان فتحعلیشاه که در دوران امارت یکی از پسرانش به نام حیدر قلی میرزا بر گلپایگان، به آنجا آمده و دستور ساخت شبستانهای مسجد را می دهد.

[تصویر: 2kc8193f7e9b.jpg]

مسجد اکنون دو درب باختری و خاوری دارد. همچنین از خیابان کناری در شمال دیده می شود که مسجد بر روی یک سکو با بلندی نزدیک به 1.5 متر جای دارد که از خیابان با چند پله به آن می رسیم. روی هم رفته، ساختمان مسجد نسبت به بناهای کناری و خیابان و بازار، روی زمین بلندتری جای دارد که این امر می تواند موضوعی برای پژوهش های باستان شناسی باشد. آنچه که بسیار جالب توجه است اینکه سطح مسجد جامع و مناره سلجوقی که در فاصله 1500 متری جای دارد، بر روی بلندی و هر دو تا حدودی هم سطح می باشند.

[تصویر: 2k1f3a2642b9.jpg]

درون گنبد خانه دو محراب وجود دارد که یکی محراب بزرگ و اصلی با آرایه های آجری بسیار و دیگری محرابی کوچکتر. در پایین محراب بزرگ، یک سنگ محراب گونه دیگر با اندازه 90 در 110 سانتیمتر و با نقش و نگارهای زیبا و خطوط کوفی وجود دارد که این خط با خطهای دیگر گنبدخانه متفاوت و شبیه به خط روی محراب سنگی روی چاه می باشد. این سنگ محراب باید افزوده ی دوره های بعدی و همزمان با سنگ روی چاه باشد. روی بخشی از محراب بزرگ به تازگی گچبری شده که موجب پنهان شدن بخشی از آرایه های محراب گشته و از زیبایی آن کاسته است.

[تصویر: 2kc01d745c3e.jpg]

دو ردیف کتیبه با آیات قرآنی و نقش ونگارهای آجری و گچی دور تادور محراب وجود دارد. نوشته با آجر و آرایه های گل و گیاهی برخی با گچ می باشند که عنصر آجر غالب است. بخشی از کتیبه های محراب نیز به زیر کف رفته است که نشان می دهد در تعمیرات دوره های بعدی، کف گنبدخانه را بالا آورده اند. محراب کوچک نیز به بلندی 3 متر و پهنای 135 سانتیمتر در سمت چپ و نزدیک به محراب بزرگ جای دارد.
گنبد آجری مسجد ترکین و دوپوسته پیوسته می باشد که دو پوسته در کلاله از هم فاصله می گیرند. بلندای آن 22 متر بوده و تهرنگ آن یک هشت ضلعی منظم بر روی یک بدنه چهارگوش می باشد. اندازه درونی گنبدخانه 12*12 است. گنبد دارای طرح 8 ضلعی منظم می باشد.
افزوده های دیگر مسجد مربوط به دوران قاجار می باشد که سنگی که در زیر هشتی درآیگاه خاوری مسجد نصب گردیده، به این ساخته ها اشاره دارد. این سنگ نصب شده باعث می شود که از هشتی نتوان به طور مستقیم وارد حیاط مسجد شد.
در سمت شمال مسجد نیز شبستانی وجود دارد که در نقشه گدار نبوده و بنا بر کتیبه که در بالای آن جای دارد، تاریخ بازسازی را 1298 هجری و بانی آن را میرزا ابوالقاسم محمدی، امام جماعت وقت مسجد بیان می کند. از این شبستان هم اکنون برای نماز بهره برداری می شود.

[تصویر: 2k74ead8edc5.jpg]

نگارنده: مهدی هوشیاری

کارشناس ارشد مرمت بنا و بافت

پیوست:

[تصویر: 2k13a28caf0f.jpg]