بازار سنتی گلپایگان

با دهانه‌ای وسیع و طاق بندی و سقف ضربی آجری سبک بناهای سلجوقی را دارد. چهار سوق از یک طرف روبروی مناره شهر گلپایگان و از طرف دیگر به مسجد جامع شهر راه دارد. نزدیکی بازار و مسجد و نقش آن در جامعه قابل بررسی می‌باشد. امروزه بازار جدید و بزرگ گلپایگان در اطراف بازار چهار سوق گسترش یافته‌است و این بازار تاریخی را احاطه کرده‌است. مجموعه بازار سنتی گلپایگان بنابر سبک معماری و موقعیت جغرافیایی و سوابق تاریخی، بیانگر موقعیت تجاری با اهمیت منطقه بوده‌است. اهمیت این بنا بیشتر از جهت سبک معماری وموقعیت مکانی که پل ارتباطی بین مناره گلپایگان و مسجد جامع می‌باشد حائز اهمیت است. در احداث این بنا همچون بازارهای سنتی سایر شهرهای قدیمی از طاق آجری و تناسب ترکیب، فضاها و تعبیه فضاهای جانبی مانند تیمچه، قهوه خانه‌ها (در واقع چای خانه ها) و نور طبیعی بدون حرارت و برودت استفاده شده‌است و تاریخ ساخت آن در حدود 400 سال پیش برآورد شده‌است. بازار سنتی گلپایگان شامل بازار مسگرها، کوزگرها، فرش‌ فروشان، بازار گیوه دوزان، بازار اصلی و تعداد زیادی پاساژ می‌باشد. بازار سنتی گلپایگان همانند بازارهای شهرهای قدیمی ایران دارای طاق‌های گنبدی ضربی آجری با گوشه‌های جالب است و به آجرکاری‌های دوران صفوی در بازار بزرگ اصفهان شباهت دارد.  پیش‌خوانها، درهایی که به شکل تخته‌های ضخیم چوب ساده در دو شکاف چوبی بالا و پائین جلوی دکان به دنبال هم ردیف می‌شدند، قفلهای پیچی که در همان گلپایگان ساخته می‌شد و صاحبان مغازه بعد از بستن در به آن فوت می‌کردند و قل هوالله می‌خواندند که دزد نبرَد...همه، در خاطره‌ها باقی است. سبدها، تفت‌های چلواری، چولاری‌ها و کپه ها، دستاس، ترازوهای قدیمی، حساب سیاقی و دفتر و دستک دکان، چراغانی در نیمه شعبان، نصب چراغهای روغنی با روغن کرچک، فانوس نفتی هایی که شب بپا می‌شد و بوق سحر جمعش می‌کردند، نگهبانی سگها و سر و صدای داروغه ها... همه را کهنسالان از بازار قدیم گلپایگان تعریف می‌کنند. تیمچه نیز به معنی کاروانسرا به معنی تیم کوچک یا کاروانسرای کوچک بوده است. اما در دوره معاصر به کاروانسراها یا سراهای کوچک و سرپوشیده، تیمچه می‌گویند. تیمچه فضای مناسبی برای عرضه کالاهای گرانبها مانند فرش، دور از آسیب باد و باران و آفتاب پدید می‌آورد. به همین سبب فضای تیمچه‌ها، غالبا نسبت به کاروانسراها از لحاظ اقتصادی گران تر بوده و برای عرضه اجناس ارزان قیمت استفاده نمی‌شده‌است.

مناره آجری سلجوقی

مناره گلپایگان فانوس صحرایی جهان، راهنمای کاروان‌های جاده ابریشم

مناره 18 متری شهر گلپایگان که به آن «میل گلپایگان» هم گفته می‌شود، در زمره بلندترین مناره‌های قرن پنجم هجری قمری است. مناره گلپایگان در تاریخ 28 خرداد 1315، با شماره 250 جزو آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بنا در سال 1317 -18 مرمت شده‌است. منار گلپایگان دارای دو در است و در درون آن پلکانی تعبیه شده‌است. قسمت‌های پایین و بالای مناره مرمت گردیده و دارای کتیبه آجری است که این کتیبه به خط کوفی نوشته شده و فاقد تاریخ می‌باشد و متن کتیبه آن از آیات کلام الله مجید است. این مناره با قدمتی حدود 900 سال در برابر عوامل طبیعی (زلزله، باد، باران، سرما و گرما) سرفراز برجای مانده‌است و از جمله بلندترین مناره‌های ایران می‌باشد. دو راه پله دارد که بصورت دورانی با 64 پله به بالای مناره می‌توان صعود کرد. این مناره از زمان سلجوقیان می‌باشد که ساختمان آن را احتمالا با ساختمان مسجد جامع و بازار چهارسوق همزمان می‌دانند. گفته می‌شود این مناره برای راهنمایی کاروانیان بوده و بالای آن چراغ نصب می‌کرده‌اند و در جنوبی چهارسوق از جلوی مناره شروع می‌شده‌است.

بنای سیدالاسادات

این بنا که مربوط به دوران قرن هشتم هجری است، دارای ایوان و غرفه‌های دو طبقه و گلدسته و گنبدی به بلندی 9 متر است. تزئینات سمت شمال شرقی و جنوب شرقی این بقعه از نظر ظرافت کار شایان توجه می‌باشد. درسال 1354 شمسی یک خیابان جدید کنار این امامزاده و ساختمان مسجد جامع احداث گردیده‌است. بنا به نوشته اشعاری که برروی سنگ حک شده‌است و سنگ مزبور در طرف راست در ورودی بقعه می‌باشد، سه تن از فرزندان حضرت امام موسی کاظم (ع) به نام‌های: امامزاده اسحاق،امامزاده منصور و امامزاده رضا در آنجا مدفون اند. در این بقعه قبر دیگری منسوب به امامزاده یحیی فرزند حضرت امام علی النقی (ع) نیز قرار دارد. این بقعه در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار توسط مردی محتشم به نام حاج میرزا مهدی خان تعمیر و مرمت گردیده‌است. امثال فتحعلیشاه قاجار و همه کسانیکه برای سوءاستفاده از عواطف مذهبی مردم در ظاهر به اماکن متبرکه توجه می‌کردند، حتی در اشعاری که برای توصیف امامزادگان سروده شده، مدح خودشان را می‌افزودند.

بخشی از اشعار روی سنگ در بقعه سیدالاسادات

ارگ تاریخی گوگد

ارگ تاریخی گوگد از بناهای بزرگ خشت و گلی ایران است که زمان ساخت آن به حدود چهار قرن پیش می‌رسد. تنها سند مکتوبی که از این بنا موجود است متعلق به حدود 130 سال پیش است که نشان می‌دهد نصف بنای ارگ توسط شخصی به نام علیخان به عنوان مهریه به همسرش واگذار شده‌است و از آن پس به عنوان ارگ علیخانی نامیده شده‌است.

 ارگ گوگد در زمان صلح به عنوان کاروانسرا مورد استفاده قرار می‌گرفته و با توجه به وضع و موقعیت ویژه خود نسبت به کاروانسراهای مجاور، محل استراحت کاروان تجار سرشناس و یا حاکمان و والی‌های سایر ایالات ایران بوده‌است و حتی به استناد اظهارات افراد مسن شهر گوگد، آقا محمدخان قاجار نیز در لشکرکشی‌های خود چند روزی را در این محل اُتراق کرده‌است. ارگ تاریخی گوگد در زمان جنگ و حمله اشرار به عنوان دژ نظامی مورد استفاده قرار می‌گرفته و در بالای درب ورودی شمالی قسمتی به عنوان شاه‌نشین وجود داشته‌است که هم‌اکنون به عنوان سوئیت ویژه مورد استفاده قرار می‌گیرد و حوض آبی در این شاه‌نشین وجود دارد که هر زمان درب توسط مهاجمین آتش زده می‌شد محافظین با تخلیه آب حوض آتش را خاموش می‌کرده‌اند.

ارگ تاریخی گوگد از بناهای بزرگ خشت و گلی ایران

همچنین سوراخ‌هایی روی دیوارهای مرتفع وجود دارد که از آن به عنوان سیستم امنیتی هشدار دهنده استفاده می‌شد به این صورت که کبوترهایی را در این سوراخها اسکان می‌داده‌اند که شب‌ها با بی‌قراری و سر و صدای این کبوتران متوجه ورود مهاجمان توسط قلاب و یا نردبان می‌شدند. از طرفی چاهی در قسمت جنوب شرقی ارگ وجود دارد که نشان می‌دهد برای روزهای مقاومت فکر آب آشامیدنی نیز می‌شده‌است. بر روی در ورودی ارگ دو درکوب وجود دارد که بزرگتر را مردکوب و کوچکتر را زن کوب می‌نامیده‌اند. که برعکس بقیه مناطق ایران زن‌کوب در سمت راست قرار گرفته‌است. در ساختمان ارگ وجود بنا در اطراف و فضای باز در وسط، همچنین وجود طبقات پائین و بالا نشان از معماری کاروانسرایی دارد که بیانگر رعایت نظام طبقاتی در اجتماع آن روز است به این صورت که استر و استربانان در طبقه پایین و در مجاورت هم و بازرگانان و افراد شاخص در طبقات بالا مسکن می‌گزیده‌اند که این فضاها پس از بازسازی هم اینک به عنوان مهمانسرا با امکانات مدرن شامل سوئیت‌های زیبا با سرویس‌های بهداشتی، رستوران و... پذیرای گردشگران ایرانی و خارجی است.

یکی دژ برآمد ز راه نخست

ز رزم آوران نام آن را بجست

شنید این سخن نام دژ گوگد است

در او ایمن از هرچه دیو و دد است

بقعه هفده‌تن در گلپایگان

امامزاده هفده‌تن از ابنیه قرن یازدهم هجری است که در زمان شاه عباس اول صفوی احداث گردیده و به شماره 290 آثار باستانی به ثبت رسیده است. بقعه هفده‌تن بر طبق کتیبه سر در آن در سال 1032 هجری قمری ساخته شده‌است. بر روی بنای هشت گوش گنبد کاشی کاری باشکوهی قرار گرفته‌است که از لحاظ ساختمانی و تزئین کاشیکاری بسیار جالب و زیبا است. در وسط حیاط هفده‌تن دم در ورودی کتیبه کاشی معرق نفیسی هست و دم در، چوب منبت کاری شده زیبایی به چشم می‌خورد که کار استاد عبدالحسین (پدر استاد علی آقا معظمی) است. روی این چوب، آیات قرآن و گل بوته به شکل پنجره احداث شده و از این حیث یکی از شاهکارهای منحصر به فرد دوران گذشته به شمار می‌رود. در داخل حرم (دور گنبد) کتیبه منظوم ارسی مفصلی در چاپلوسی و مدح شاه عباس اول صفوی نوشته‌اند. امامزاده هفده‌تن 4 درب و 3 سرراهی زیبا و با عظمت دارد که در اطراف آن کتیبه زیبایی به خط غیاث الدین علی جوهری شیرازی نوشته شده‌است. بقعه از جمله کارهای بسیار زیبای معماری عهد صفویه و به دستور سردار امامقلی خان ساخته شده‌است و دارای کاشیکاری معرق و منقوش و دارای کتیبه به خط کوفی است. طبق شجره نامه موجود در اداره اوقاف و هفده‌تن (که بی‌نیاز از نقد و پژوهش نیست)، افرادی که در این محل مدفون اند عبارتند از: امامزاده ابو الحسن فرزند امام حسن مجتبی (ع)، سلطان اسماعیل فرزند امام جعفر صادق (ع)، صالح و قاسم فرزندان جعفربن علی (ع)، عباس و حسین فرزندان حضرت موسی بن جعفر(ع)، شهربانو و حلیمه و صفورا دختران حضرت حضرت موسی بن جعفر (ع)، علی اکبربن علی بن حسین (ع)، محمد بن محسن بن علی بن حسین(ع)، محمود و محسن و عبدالله بن یحیی بن امام موسی الکاظم (ع)، موسی و مظفر فرزندان جعفر طیار، اسحق فرزند ابراهیم که مشخص نیست ابراهیم مزبور به کدام امام منتسب است. در گلپایگان شایع است که سرهای شهیدان (هفده سر) در شیراز به نزد حاکم وقت برده شده که با واقعیتهای تاریخی خوانایی ندارد.

موقوفات هفده‌تن

هفده‌تن دارای موقوفات مهمی در زمان امامقلی خان پسر الله‌وردیخان سردار معروف شاه عباس که لقب امیرالامرائی و قوللر آغاسی داشت و سالیان درازی حاکم فارس و لارستان و جزایر جنوبی ایران بود. او توانست پرتغالیهای اشغالگر را از جزیره ایرانی (هرمز) بیرون کند، وقف نامه مفصلی داشته و امروز فقط وقف نامه معروف به خدیجه خانم در دست است که با خطی فوق العاده زیبا نوشته شده و رقبات زیادی را وقف امامزادگان کرده و حتی متولی آنرا تعیین کرده که خلاصه آن چنین است: ‹‹وقـف صحیـح شرعی و حبس مخلد برعلی امام واجب التعظیم نمود›› وقف نـامـه می‌گوید: به امر قبله عالم و زبده بعضی از اولاد بنی آدم اعنی پادشاه جم جاه ملایک پاسبان پادشاه طهماس دام ظلله العالی امام قلی خان وقف نمود تمامی باغچه حرم و میدان اقباق مع حمام و درب امامزاده و یک سُبع از مزرعه خم پیچ را از املاک و باغات و رشته قنات بالا و پائین مع آنچه در مزرعه مزبور می‌باشد... غفران پناه سلاله السادات، شرف الدین میر محمد متولی نسلاً بعد نسل بر اولاد میر شرف الدین محمد مسمی به میرزا جعفر برکف باکفایت عالی حضرت السید النجیب الحسیب میر شمس الدین، محمد مادامی که در قید حیات باشد.

کتیبه‌های سر درب و بیرون و داخل بقعه هفده‌تن

کتبیه سردرب حیاط امامزاده به طرف شمال، به خط ثلث با کاشی معرق زرد رنگ، بر متن لاجوردی سیر: (این کتیبه همانند کتیبه طولانی زیر گنبد، اگرچه با نام خدا و پیامبر و آل علی (ع) آغاز شده، پر از چاپلوسی نسبت به شاه صفوی (جانشین خدا در زمین و قهرمان آب و خشکی...) است.الحمدالله الذی منه التائید و الیه الانتها و الصلوه والسلام علی خاتم الانبیاء الاصفیا محمد المصطفی وآله، سیماالمرتضی علی و... العصومین و بعد فقد امر بعماره هذا الروضه المنوره فی الایام خلافه خلیفه الله فی الارضین قهرمان الماء الطین ابوالمطفر شاه عباس الحسینی الصفوی بهادرخان خلدالله تعالی ملکه و سلطانه و افاض علی العالمین بره واحسانه الخان العادل امیرالامراء فی الزمان، ناشرالمعدله والبروالاحسان امامقلی خان ایده الله تعالی ضلاله العلی الی انقراض الزمان فی، 1033. کتیبه بالای ایوان امامزاده به خط ثلث سفید بر متن لاجوردی باکاشی معرق قال الله سبحانه تبارک و تعالی و الذین آمنوا وعملوالصلحات فی روضات الجنات لهم ما یشاوون عند ربهم ذلک هوالفوز الکبیر، ذالک الذی یبشر الله عبادالذین آمنو و عملوالصالحات قل لااسئلکم علیه اجرالاللموده فی القربی و من یقرف حسنه یزوافیها حسبان الله غفور شکور صدق الله فی 1031، در دو طرف ایوان به همان سبک در دولوحه مربع عبارت ذیل نوشته شده‌است: ‹‹غلام با اخلاص پادشاه›› سمت راست ‹‹دین پناه امام قلی خان فی 1032›› سمت چپ در آوردند، متضمن سوره هل اتی (سوره انسان)، است، از ابتدا تا انتها جز دوکلمه آخر که گویا جا نبوده و نوشته نشده‌است.

منبت کاری جلوی در ورودی هفده‌تن
کار استاد عبدالحسین معظمی می باشد

گلپایگان، ضریح هفده‌تن

در کتبی چون « بحرالانساب الکبیر فی انساب العلویین » که منسوب به منصوربن موسی کاظم است و قیس آل قیس (منصورالباز الشهب) آنرا تصیحیح کرده‌است اشاراتی به هفده‌تن، سفر هیئتی از جرفادقان (گلپایگان) به مدینه و دیدار با حضرت علی (ع) و... شده که بدون نقد و پژوهش نمی‌توان پذیرفت.

بقعه ناصر بن علی

درقسمت شرقی هفده‌تن و در فاصله چند متری آن است. در مورد شهادت ناصربن علی شایعاتی وجود دارد که سنگدلی قاتلین او را می‌رساند. مردم می‌گویند کسانی که او را شهید کرده‌اند (شهریار و دار و دسته اش)، از ایادی خلیفه عباسی بوده‌اند و در نهایت بی رحمی ناصربن علی را زنده لای جرز دیوار گذاشته و شهید کرده‌اند. این بقعه نیز توسط امامقلی‌خان سردار لایق دربار صفویه ساخته شده که بعداً تعمیر گردیده‌است.

مسجد حجه الاسلام

این بنا یادآور آخوند ملا زین العابدین گلپایگانی (صاحب انوارالهدایه و معروف به حجه الاسلام) است. در ورودی مسجد به راهرویی بطول چهل متر با سقف زیبایی به ارتفاع 5 متر راه دارد. صحن مسجد 32 متر طول و 24 متر عرض دارد. مسجد در سمت غرب واقع شده و در دو سمت در ورودی آن دو دهلیز قرینه بنا شده است. روبروی در مسجد، محراب زیبا و جذاب آن به طول 3 متر و عرض دو متر و 60 سانتیمتر قرار دارد. این مسجد که حدود 170 سال پیش ساخته شده، گنبد دوپوشی دارد که ارتفاعش تا صحن مسجد 16 متر است. مسجد حجه الاسلام گلدسته ندارد و سقف آن با طاق ضربی با آجر و کاشیهای زیبا پوشانده شده است. در سمت شرق مسجد، شبستان با ستونهای جذابش قرار دارد. آرامگاه حجه الاسلام (آخوند ملا زین العابدین) هم در همین مسجد واقع شده که در منبت‌کاری شده و گچ بری‌های زیبایی دارد. مسجد حجه الاسلام در خیابان امام حسین گلپایگان واقع شده و به شماره 14209 به ثبت آثار ملی ایران رسیده است.

گنبد بابامصری

گنبد بابامصری در مسجدی به نام مسجد میرزا ابوالحسن قراردارد و سابقاً در جنب گنبد فوق حمامی هم به این نام وجود داشته‌است این بنا دارای ارزش تاریخی وهنری است و احتمالاً بنای آن در دوره ایلخانی روی بنای قدیمی دوره سلجوقی ساخته شده‌است وتاریخ ساخت آن 1225 هجری قمری است.

مسجد جامع سر آور

مسجد جامع سرآور در روستای سرآور در 18 کیلومتری شمال خاوری گلپایگان قرار دارد و از لحاظ معماری و سقف بندی ساختمان و ستون‌ها و حمال‌های چوبی بنا، قابل توجه‌است. روی در مسجد، تاریخ 979هـ. ق دیده می‌شود. منبر چوبی مسجد دارای کتیبه‌ای به خط نسخ است و در پایان کتیبه سال 811هـ. ق کنده شده‌است. این مسجد در 12 کیلومتری گلپایگان قراردارد وساختمان مسجد مربوط به قرن هشتم هجری و دارای طرحی بسیار ساده وبصورت مربع است. براساس کتیبه موجود «نجار محسن» سازنده درب‌های مسجد است. درهایی که براستی ارزش تاریخی دارد. در کتیبه نوشته شده: «عمل الاقل العبد نجار محسن» همچنین بنا بر کتیبه مسجد سر آور، تاریخ ساخت آن 979 هجری شمسی است.

شهر باستانی آذرآباد

آذرآباد که به دوران ساسانیان مربوط است، یادآور نیاکان زردتشتی ما است که به آتش (آذر) به چشم احترام می‌نگریستند. این شهر امروز در منطقه ورزنه گلپایگان (گلشهر) و در فاصله 25 کیلومتری گلپایگان قرار دارد. برخی آذرآباد را نام قدیم ورزنه امروزی که بخشی از شهرستان گلپایگان است می‌دانند.

امامزاده ابوالفتوح در وانشان

روستای زیبای وانشون و امام زاده ابوالفتح در گلپایگان

بقعه زیبای امامزاده ابوالفتوح سلیمان بن موسی بن جعفر(ع)، که جاذبه هایش کمتر از روستای معروف ابیانه نیست، در 12 کیلومتری گلپایگان، در روستای وانشان (وانشون) قرار دارد که با توجه به کتیبه داخل حَرم، به قرن دهم هجری مربوط می‌شود. برفراز بقعه چهارگوش آجری گنبدی هرمی و دوازده ترکی کشیده شده‌است که از زیبائی خاصی برخوردار است. روی صندوق آیاتی از قرآن مجید نوشته شده و کلمه «صندوق شاه حسین فرید ونشکوه» دیده می‌شود. در میان دیدنی‌های وانشان (بابادودورشاه، لمبی، مورا، دزی، دیگا، کوه محد حیدر، قلعه جمال،

 حسن آباد، سدکرا، مقبره بهلون، برج حاج فرج الله و مزرعه امیریه) ـ امامزاده ابوالفتوح، جایگاه ویژه‌ای دارد. فضای داخلی گنبد (گنبذ) دارای یک صندوق چوبی منبت کاری شده بسیار نفیس است که در حال حاضر ضریح روی آن قرار گرفته است. زیر سقف چوبی نقاشی و خوشنویسی زیبایی با خط نستعلیق دیده می‌شود که کار استاد محمود نجار و استاد یوسف خوانساری است. درب قدیمی امامزاده ابوالفتوح که یکبار در سال 1309 زراندوزان یهودی به آن طمع کردند، شاهکار منبت کاری در زمان شاه تهماسب صفوی است. در متن عربی زیارتنامه این امامزاده (در سطر پنجم زیارتنامه که در حرم است)، کلمه فارسی شاهزاده به چشم می‌خورد. این زیارتنامه قدیمی، در سال 1351 با خط زیبای محمد صانعی خوانساری مجدداً خوشنویسی شده‌است.

بقعه  بقعه بابا شیخ  در کوه های شمال گلپایگان

/ دره شهیدان / گوشه

باب شیخ در دل کوه، نزدیک دره شهیدان

در دامنه ارتفاعات کوه الوند در شمال شهر گلپایگان کمی بالاتر از معدن سرب بقعه ساده و بی الایش باب شیخ (بابا شیخ) قرار دارد. دره شهیدان و گوشه هم در همین مسیر است.

صالح پیغمبر

این زیارتگاه در در قله کوه واقع شده‌است. در گذشته‌های دور راه برای صعود به قله کوه وجود داشته و امروزه از زیر قله به دامنه کوه شیبی بسیار تند مانند دیواره سنگی وجود دارد و صعود به آن یکی از مشکلات کوهنوردی است. در افواه شایع است که آجرها را پشت بز می‌بستند و از راهی که امروزه صاف و پرتگاه شده‌است به قله کوه حمل می‌کرده‌اند. در زیر کوهپایه، تخته سنگ عظیمی است که شبیه به شتر خوابیده‌است. مردم پاک و خوش قلب آنرا «ناقه صالح» می‌پندارند و جالب آن است که داستان مشهور سامسون و دلیله (درباره صالح پیغمبر) بین مردم رواج دارد.

امامزاده عمران ابن علی

بقعه امامزاده عمران ابن علی در گوگد قرار دارد. در گوگد مردم معتقدند که این بقعه بسیار قدیمی است. درهای ورودی این بارگاه، ارزش زیادی داشته است و گویا در محل دیگری نگهداری می‌شود. این بنا در 20 سال گذشته بازسازی شده‌است.

ظرف آتشدان مفرغی

یکی از اشیاء باستانی گلپایگان (که در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود)، ظرف آتشدان مفرغی 6 ضلعی است به بلندی 71 سانتی متر و گشادی دهانه بالا 94/5 سانتی متر. این آتشدان دارای سه پایه‌ای به شکل پنجه پای شیر است و سه دستگیره نیز دارد. از آثار قرن سوم یا چهارم هجری است که نام جرفادقان هم شبیه کتیبه‌های قدیمی به زبان عربی بر دسته آن کنده کاری شده‌است.

قلعه باقر خان

در شمال شرقی گلپایگان و در دشت باباعبدالله قلعه‌ای وجود داشت که در جنگها مورد استفاده قرار می‌گرفت و به مرور ایام خراب شد. گرچه اکنون در حوالی قلعه کشت و زرع می‌شود اما، هنوز آثار آن پابرجا است. باقرخان از سواران دلیر و سرکرده فوج گلپایگان بود. دیگر قلعه‌های شهر عبارتند از: قلعه ادیب (پشت بارو)، قلعه قدسی، قلعه سر رباطان (سلواتون)، قلعه اسفنجه، قلعه گبری، قلعه رکابدار، قلعه اختخوان، قلعه حسن فلک، قلعه حسن آباد، قلعه وداغ (تپه تاریخی و دیدنی روستای وداغ که در زیر آن تمام امکانات زندگی پیشینیان شامل حمام و سرداب با استفاده از اصول معماری حیرت انگیز بنا شده بود.)...

 قلعه  وداغ در گلپایگان

رودخانه گلپایگان (رود قبله)

رودخانه گلپایگان که از ارتفاعات زاگرس در مجاورت سرشاخه‌های زاینده رود و دز سرچشمه می‌گیرد اصلی‌ترین شبکه زهکش منطقه را تشکیل می‌دهد. این رودخانه علاوه بر اینکه مهمترین منبع تأمین آب شهرستان گلپایگان محسوب می‌گردد وظیفه تخلیه سیلابهای حوضه را نیز به عهده دارد. همچنین حجم زیاد از منابع شن و ماسه را برای منطقه فراهم می‌کند. بیشه زارهای اطراف رودخانه از در بند کوچری تا انتهای دربند در دراز به فاصله بیش از 25 کیلومتر، اکوسیستمی بی همتا و اصلی‌ترین مرکز طبیعی گردشگری را برای گذران اوقات فراغت مردم شهرستان گلپایگان ایجاد نموده است.

اطراف رودخانه گلپایگان از محل صفر احمد تا دربند در دراز به طول بیش از 25 کیلومتر دارای بیشه زارهای سرسبز و متراکمی از انواع درختان تبریزی سپیدار، چنار بید، زبان گنجشک، سنجد، گز، نسترن، قیچ، اشک ارژن و انواع علفهای هرز مانند نی، مرغ، شیرین بیان، تلخ بیان، پونه، ترشک، چگن، خارشتر انواع خار و دیگر گیاهان خودرو بوده و در تراسهای و ماندرهای آن به غیر از کاشت انواع محصولات زراعی، و صیفی درختان مثمری چون با دام، گردو زردآلو، سیب، آلوچه، آلبالو، به، انگور و آلو کاشته شده است. در این بخش آب رودخانه دائمی بوده به همین سبب انواع ماهیان رودخانه‌ای و کپور ماهیان، بخصوص در نواحی عمیق و محل بندهایی که آب را به مزارع و روستاها می‌رسانند زندگی می‌کنند.  این رودخانه که از کوههای جنوبی خوانسار هم می‌گذرد، پس از گذشتن از گلپایگان لعل بار (اناربار) نامیده می‌شود و مازاد آن در مشرق شهرستان قم به مسیله می‌ریزد. «پل قاضیید»، با پایه‌های سنگی و طاقهای آجری که در سیلابهای عظیم سالهای 1313-14 گلپایگان را نجات داد، روی همین رودخانه‌است. روی رودخانه مزبور، در نزدیکی قریه اختخوان از توابع گلپایگان سد مهمی بسته‌اند.

رود گلپایگان رودخانه مهم این شهرستان است که در کتاب‌های جغرافیایی رود قبله نیز نامیده می‌شود. این رودخانه از این جهت رود قبله نام گرفته که جهت جریان آب آن رو به قبله (از جنوب باختری به شمال خاوری) است. شاخه‌ها یا شعبات این رودخانه از خاور کوه سفید (شمال گردنه پس گله)، کوه دره روغنی در شمال باختری روستای خلعت پوشان، بلندی‌های مشرف به روستای مغاندر و کوه قبله واقع در جنوب باختری آبادی آغچه (آقچه یا آخچه) سرچشمه می‌گیرند. این مناطق همگی جزو منتهی‌الیه شمال باختری شهرستان فریدن هستند.

دیگر آثار قدیمی گلپایگان

·         کاروانسرای طور در روستای دُر که شباهت زیادی با مهمانسرای عباسی شهر اصفهان دارد،

·        

 باغ برج علی اکبری در سر رباطان،

·         خانه احمدی،

·         حمام ملا اسد‌الله،

·         پل قاضی زاهد،

·    

حمام بابا عبد‌الله،

·         خانه معظمی‌ها و خانه شجاع نظام در سر رباطان،

·         حمام حاجی از دیگر آثار قدیمی گلپایگان است.

کفترخانه‌های گلپایگان

گلپایگان براستی دیدنی است، این شهر در میان دشتی که از همه سو به کوههایی بلند منتهی می‌گردد قرار دارد. تمامی دشت از درختان پوشیده شده‌است، در میان باغات، کفترخانه (کبوترخانه)‌های متعددی وجود دارد. کبوتر خانه‌ها، بناهای خشتی بزرگی هستند که توسط کشاورزان بنا می‌شده‌اند. این بناها دارای تیرهای چوبی متعدد در ناحیه فوقانی و شبکه لانه زنبوری و متخلخلی در بخش داخلی خود هستند که مکان مناسبی برای زندگی کبوتران است. کبوترها برای تغذیه از آفات مزارع استفاده می‌کرده‌اند و فضولات آنها نیز بعنوان کود در مزارع کاربرد داشته‌است..

نمای داخلی کبوترخانه

همچنین کشاورزان برای تغذیه خود نیز از تخم کبوترها استفاده می‌کردند. این روش نگهداری از مزارع، بسیار مترقی است. معمار ایرانی به دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست شناسی، عجایبی حیرت برانگیز و ماندگار را در این سیاره خاکی تحت عنوان کبوترخانه‌های ایرانی خلق کرده‌است. معماری داخلی کبوترخانه‌ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب گستردگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده‌است. طراحی و عملکرد کبوترخانه ها، بسیار جالب و عالمانه بوده، به گونه ای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت برانگیز بوده‌است. کبوترخانه‌ها مانند دژ نظامی در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذ ناپذیر بوده‌است. ساختار معماری کبوترخانه به گونه ای بوده که برای پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ هرگز راهی به درون برجها نبوده‌است؛ چرا که نحوه ساخت این کبوترخانه به گونه ای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین می‌کرده‌است. دقت در اجرای این برجهای کبوتر، به حدی بوده‌است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می‌رسانیده، چرا که اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه راه می‌یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی‌نمود و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می‌شد. فضای داخلی کبوترخانه گاهی محل تجمع حدود 25 هزار کبوتر می‌شد. آشیانه‌ها آن چنان زیبا و منظم با مدول‌های یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به گونه ای بوده‌است که باد در فضای آن جاری (بادگیر) بوده و برعکس در زمستان، گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده‌است. همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهکارهای معماری یعنی کبوترخانه‌های ایرانی شده‌است. قطر سوراخهای ورودی کبوتران به داخل برجها به اندازه ای ساخته شده‌است که تنها کبوتران می‌توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند. جالب توجه این که برای دقت یک اندازه بودن قطر سوراخهای کبوتر بویژه در کبوترخانه‌های سبک گلپایگان از تنوشه (لوله‌های سفالی) استفاده می‌شده تا سوراخها یکسان اجرا شود؛ نه بزرگتر بود که پرندگان مهاجم وارد شوند و نه کوچکتر که کبوتران بزرگتر نتوانند وارد کبوترخانه‌ها شوند. دیگر از تجهیزات دفاعی کبوترخانه‌های ایرانی تمهیداتی بوده که در مقابل ورود گربه و روباه و تا حدی آدمیزاد و نیز مار و موش اعمال می‌شده‌است. موش گرچه مستقیماً دشمن کبوتر نبوده، اما با کانال سازی در زیر پی ها، برجها را خالی و سوراخ می‌کرده و راهی را برای ورود سایر حیوانات شکارچی واز زیرزمین برای نفوذ مارها فراهم می‌ساخته‌است. دیگر از تمهیداتی که ایرانیان در دفع دشمنان کبوتر و جذب کبوتران در کبوترخانه‌ها اندیشیده بودند عبارت بود از استفاده از بوی برخی از جانوران مانند گرگ و کفتار و بوی برخی از گیاهان مانند کندر و سراب برای محافظت کبوتران.در برخی از کبوترخانه‌های ایران از جمله روستاهای گلپایگان سر گرگ و کفتار را در کبوترخانه می‌گذاشتند که هنوز هم تا این اواخر سرکفتاری در کبوترخانه رباط ابوالقاسم گلپایگان مشاهده می‌شد. معماری زیبای کبوترخانه‌های ایرانی، همراه با عملکرد اقتصادی آن یعنی کارخانه ساخت مرغوب‌ترین کود شناخته شده در جهان بر کسی پوشیده نیست. از علوم دیگر در ساخت برجهای کبوتر همچون استفاده از دانش فیزیک با توجه به اصل تشدید ( رزنانس) به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود 14 هزار تا 25 هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده‌است. هندسه و ریاضیات به خاطر به حداکثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشم گیر است. طراحی و انتخاب سایت‌های دایره ای برای ساخت کبوترخانه با فضاهای تو درتو در مقاومت بالای آن نقش داشته‌است. نقل شده‌است که مارها قادر به بالا رفتن از سطوح منحنی مانند استوانه نیستند. توجه به ابعاد طرح توسعه افقی و عمودی و ساخت کبوترخانه‌های پلکانی و طبقه طبقه بودن بنا، راحتی بازسازی و مرمت را به دنبال داشته‌است. در مناطق گرم و خشک که حضور آب جاری امکان پذیر نبوده، با احداث چاه و ایجاد جایگاههای «آبشخور» امکان استفاده کبوتران از آب را فراهم می‌ساختند.

سد گلپایگان

سّد گلپایگان، اولین سّد مدرن ایران

سد گلپایگان اولین سد مخزنی خاکی و اولین سد مدرن ایران است. مطالعات این سد در سال 1323 شروع شد. عملیات ساخت آن نیز در سال 1326 آغاز و در سال 1336 به بهره‌برداری رسید. سد سنگریزه‌ای گلپایگان با هسته رُسی مایل است و با شیوه قدیمی ساخت سدهای خاکی بر روی پی سنگی ساخته شده‌است. در سال 50 - 1349، به تراز تاج سد 5 متر و به تاج سرریز آن، 7 متر افزوده شد و در نتیجه ظرفیت مخزن از 28 به 42.5 میلیون متر مکعب افزایش پیدا کرد. سیستم آبگیر ـ تخلیه کننده سد گلپایگان شامل دو لوله به قطر 36 و 56 اینچ و به طول 210 متر می‌باشد که به دو سری شیرهای هاول بانگر مجهز می‌گردند. تجهیزات نصب شده در این خطوط عبارتند از: آشغالگیر ورودی، دریچه تعمیراتی رأس، شیر پروانه‌ای اضطراری و شیر سرویس هاول بانگر. سد گلپایگان در 25 کیلومتری جنوب غربی و 18 کیلومتری جنوب باختری شهر گلپایگان در نزدیکی روستای «اختوان» بر روی رودخانه قم‌رود (اناربار) واقع شده‌است. هدف از احداث این سد جلوگیری از خسارات ناشی از سیل و تأمین آب کشاورزی شش هزار هکتار از اراضی کشاورزی منطقه بوده‌است. ارتفاع سد از سطح زمین 57 متر است. تجهیزات فنی و امکانات رفاهی در زمان ساخت این سد محدود بود ولی با تلاش شبانه‌روزی و دلسوزانه سازندگان آن بعد از گذشت سالیان دراز از زمان بهره برداری تاکنون ایمنی و پایداری سد مطلوب و قابل قبول و مهم‌ترین منبع تأمین آب کشاورزی زمین‌های گلپایگان است. با وجود اینکه یک هفته به سبب سرمای شدید و بارش برف زیاد، کار ساخت سد با مشکلات متعدد بر خورد کرده و متوقف شده و از طرفی اصولاً انجام این نوع کار در فضای تنگ، کار مشکلی است و به انجام مقدمات زیاد نیاز دارد. اما 211 مترمکعب بتن در آب ریخته شد. اولین «توپی» بتنی در ایران نیز، به دست متخصصان ایرانی بعد از تلاش مداوم، در سد گلپایگان ساخته شد. حجم کل مخزن این سد 45 میلیون مترمکعب و حجم مفید مخزن 42 میلیون مترمکعب است. در سد گلپایگان ماهی‌های زیر یافت می‌شود : سوف، کپور، ماهی سفید رودخانه‌ای و قزل آلا. ماهی سفید و قزل آلای سد گلپایگان بسیار مرغوب است.

دشت لاله های وا ژگون گلپایگان

کوچری

طبیعت زیبای کوچری در گلپایگان

در منطقه کوچری چهار نمونه خط پهلوی کشف شده‌است که در کل ایران نمونه آن مشاهده نشده‌است. همچنین در این منطقه بزرگ‌ترین نقش صخره‌ای ایران به شکل بز کوهی با 112 سانتیمتر طول و 90 سانتیمتر عرض وجود دارد. در منطقه کوچری بیشترین نقوشی که تکرار شده بز کوهی است که نماد فراوانی، نعمت و زایندگی به حساب می‌آید. تنوع نقوش در سنگ نگاره‌ها به بیش از 75 نقش می‌رسد و از نمونه‌های جالب سنگ نگاره‌ها می‌توان به وجود حفره‌های روی سنگ یا کاپ مارک یا فنجان نما اشاره کرد که برای ترسیم صور فلکی و گاه‌شماری به کار می‌رفته است. از کوچری رودخانه گلپایگان (اناربار) می‌گذرد که طراوت چشمگیری به آن منطقه بخشیده‌است.

کشاورزی و دام داری

شهرستان گلپایگان یک قطب مهم کشاورزی و دامپروری کشور محسوب می‌شود. اراضی آن بالغ بر 30000 هکتار (با بیش از 12000 بهره بردار) است که بیشتر به صورت اراضی زراعی می‌باشد. اکثریت مردم این شهرستان کشاورز و دامدار بوده و غیر مستقیم به عنوان شغل دوم به کشاورزی و دامداری اشتغال دارند. در بخش دامپروری تعداد دامهای سنگین حدود 51500 رأس و دامهای سبک 112000 رأس می‌باشد و توان تولید 620000 تن شیر، 3490 تن گوشت قرمز، 4800تن گوشت سفید با 108 واحد مرغداری 1440000 قطعه طیور را دارد. همچنین 6500 کلنی زنبور عسل با حدود بیش از 7000 دامدار در این شهرستان وجود دارد. نوع و میان تولید سالانه محصولات زراعی و دامی شهرستان به ترتیب عبارتند از : گندم 15000 تن –جو 8800 تن – علوفه خشک 37000 تن – سیب زمینی 9200 تن – ذرت علوفه ای 14000 تن – خیار و گوجه فرنگی 6650 تن منابع آبی شهرستان شامل 850 دهنه چاه عمیق و نیمه عمیق و سطحی 72 رشته قنات دایر و بایر 18 دهنه چشمه و یک باب سد می‌باشد. مساحت اراضی زراعی با احتساب اراضی آیش حدود 28136 هکتار و باغی حدود 1732 هکتار است.

منبت کاری و قالی بافی

صنایع دستی مهم گلپایگان قالی بافی، نمد بافی، گلیم بافی، منبت کاری، خطاطی، نقاشی...است. شعر و موسیقی و ادبیات هم در گلپایگان سابقه چندین ساله دارد.  هنر منبت کاری از زمان‌های گذشته در این شهر اساتید معروفی داشته‌است.
منبت کاری در گلپایگان پیشینه ای بسیار طولانی دارد و یادگاری از دوران گذشته می‌باشد که برای رسیدن به مراحل فعلی راهـی بس طولانی را پیموده‌است. تاریخ منبت کـاری در این شهر به زمانی می‌رسد که نیاکان ما با مصارف گوناگون چوب آشنا شدند؛بعبارت دیگر تاریخ منبت کاری در گلپایگان، جدا از تاریخ استفاده چوب نیست. باستان شناسان و مورخان، تاریخ استفاده از چوب برای ساخت خانه‌ها در ایران را مربوط به 4200 سال پیش از میلاد مسیح دانسته‌اند که مقارن با عصر حجر است یعنی زمانی که بومی‌ها قبل از مهاجرت آریایی‌ها در ایران زندگی می‌کردند. منبت کاران، انواع نقش‌های جالب را بانیش قلم منبت بر روی چوب گلابی و گردو و امثال آن در می‌آورند و با تلفیق برش سطحی جوش‌ها و گره‌های چوب سنجد و برخی چوب‌های جنگلی که برسطح کار می‌چسبانند، وسائل تزئینی جالبی می‌سازند. انواع قاب عکس و ظروف و جعبه‌های منبت که هنرمندان می‌سازند وسایل تزئینی و دکوراسیون و فروشگاه‌های هنری راتشکیل می‌دهد. این هنر اصیل سابقه ای دیرینه در گلپایگان دارد و در سابق حدود 70 منبت کار از این راه امرار معاش می کردند. از نمونه‌های قدیمی منبت گلپایگان می توان به قسمت بالای در ورودی هفده‌تن، منبر و درب مسجد روستای سرآور و درب امامزاده ابوالفتوح وانشان و آثار استادانی چون استاد حیدر قاشق تراش، استاد حبیب الله یادگاری، استاد عبدالحسین معظمی، برادران مختاری (علی و محمد)، محمد رضا توسلی،احمد محسنی، محمدعلی فخاری، حسین فخاری و حیدر نیکنام (که برخی آثارش در در موزه امام رضا(ع) است)،اشاره کرد. تعمیر منبر صاحب الزمان مسجد گوهرشاد نیز اثر استاد حیدر نیکنام گلپایگانی است. در گلپایگان و حومه مخصوصا حوزه جلگه بیش ازپنج شش هزار کارگاه برای قالی بافی دستی به نام دیواری و دار زمینی وجود دارد. انواع قالی نخ فرنگ و فرش‌های معمولی درابعاد مختلف تو دری و نیم و دو ذرعی و شش ذرعی و نه ذرعی و دوازده ذرعی و سرانداز و پنج چارکی می‌بافند. نوعی از فرش گلپایگان به نام ویس و یاوری با پشم گوسفند و رنگ دندانه و نخ مرغوب و بافت خاص دارای استقامت فوق العاده می‌باشد.

مراکز دانشگاهی و صنعتی

مراکز دانشگاهی این شهر عبارتند از:

·         دانشکده فنی و مهندسی گلپایگان

 در سال 1379 با حمایتهای علمی دانشگاه صنعتی شریف و مالی مدیریت وقت شرکت سایپا در گلپایگان و با همکاری سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، تأسیس شد. تا چند سال پیش زیر نظر دانشگاه صنعتی شریف فعالیت می‌کرد و امروزه به صورت یک واحد مستقل در امده‌است. البته این واحد اسماً مستقل شده‌است تا بتواند ردیف بودجه مستقل از مجلس دریافت کند. در حال حاضر اداره این دانشگاه توسط دانشگاه شریف انجام می‌شود و هیٔت علمی توسط این دانشگاه تامین می‌شود.

·         دانشگاه پیام نور

دانشگاه پیام نور گلپایگان قدمت زیادی دارد و اولین دانشگاه شهر بود و الان در بین دانشگاههای پیام نور کشور قطب محسوب می‌شود.

·         دانشکاه علمی کاربردی

·         دانشگاه آزاد اسلامی واحد گلپایگان

·         دانشگاه فنی و حرفه ای شهدای گلپایگان

·         موسسه آموزش عالی غیر انتفاعی پیام

·         مدرسه آیت‌الله گلپایگانی، حوزه علمیه گلپایگان، و...

گلپایگان دارای دو شهرک صنعتی و یک منطقه صنعتی می‌باشد.

1- شهرک صنعتی گلپایگان با مساحت 95 هکتار دارای 32 واحد تولیدی، این شهرک در فاصله 3 کیلومتری مرکز شهرستان واقع شده است. (شهرک صنعتی شماره یک)
2- شهرک صنعتی سایپا (نیوان ابتکار) با مساحت 72 هکتار دارای 14 واحد تولیدی (شهرک صنعتی شماره دو)
3- ناحیه صنعتی سعیدآباد (روستایی) با مساحت 30 هکتار دارای 25 واحد تولیدی (شهرک صنعتی شماره سه)
دو شهرک صنعتی جدید نیز برای شهرستان پیش بینی شده است.

·         شهرک صنایع غذایی در نیوان

·         شهرک صنایع پایین دست پتروشیمی

کارخانه پتروشیمی شهرستان هم در سال 1382 با هدف تولید ABS و SAN افتتاح شده است.
از صنایع مهم شهرستان می‌توان به:
• کارخانه بزرگ لبنیات پگاه گلپایگان،
• تولید دانه طیور،
• پتروشمی قائد بصیر،
• سازه‌های خودروی دیار (دیار خودرو)،
• زرفنرسایپا، بهران محور سایپا،
• صابر لاستیک،
• خودرو سازان سپهر،
• سردساز خودرو،
• لوله و پروفیل گلپایگان،
• پلیمر گلپایگان،
• پلی اتیلن گلپایگان،
• پویا صنعت،
• نصیر ماشین،
• سایپا پلوس،
• صنعت پژوهان کیا،
• فن آوری ذوب،
• روان فن آور،
• تولید پولیکا،
• موزاییک سازی،
• سنگ بری و تولید گچ
• سایپا پلوس
• سایپا پیستون... اشاره کرد.

گلپایگان دارای معادن سنگ‌های ساختمانی نیز می‌باشد که از مهمترین آنها می‌توان به معادن سنگ گدار سرخ اشاره داشت و این امر موجب فعالیت کارخانه‌های سنگ بری در این شهر شده‌است. معدن طلای موته، معدن سرب صالح پیغمبر، معدن سیلیس عباس بیگ، معدن مرمریت گدار سرخ، معدن سنگ گچ حاج قارا... هم قابل توجه هستند.. قابل یادآوری است که پست400/63 کیلو ولت برق گلپایگان یکی از پستهای مرکزی و کلیدی برق کشور است.