یونان و روم باستان

گردآوری و تنظیم : علی اکبر جعفری

آیا این مردم در زمین به سیر و سفر نرفتند تا عاقبت حال پیشینیانشان را که از اینها بسیار بیشتر وقویتر و مؤثرتر در زمین بودند مشاهده کنند؟ (که چگونه همه هلاک شدند) و آنچه اندوختند آنها را (از مرگ وهلاکت) حفظ و حمایت نکرد.
                                                                                               سوره غافر آیه 82

هان ای دل عبرت بین از دیده نظر کن هان                    * ایوان مدائن را   آیینه عبرت دان

یک ره  ز ره دجله منزل به مدائن کن                            *وز دیده دوم دجله بر خاک مدائن ران

خود دجله چنان گرید صد   دجله خون گویی                  *کز گرمی خونابش آتش چکد از مژگان

گهگه به زبان اشک آواز ده ایوان را                               *  تا بو که به گوش دل پاسخ شنوی ز ایوان

 دندانه هر قصری پندی دهدت نو نو                      *پند سر دندانه بشنو ز بن دندان

 گوید که تو از خاکی، ما خاک توایم اکنون            *گامی دو سه بر مانه و اشکی دو سه هم بفشان

از   نوحه جغد الحق مائیم به درد سر                  *از دیده گلابی کن، درد سر ما بنشان

آری چه عجب داری کاندر چمن گیتی                  *جغد است پی بلبل، نوحه است پی الحان

این است همان ایوان کز نقش رخ مردم               *خاک در او بودی دیوار نگارستان

این است همان درگه کورا ز شهان بودی              *دیلم ملک بابل، هندو شه ترکستان

این است همان صفه کز هیبت او بردی                *بر شیر فلک حمله، شیر تن شادروان

پندار همان عهد است از   دیده فکرت بین             *در   سلسله درگه، در   کوکبه میدان

مست است زمین زیرا خورده است بجای می       *در کاس سر هرمز خون دل نوشروان

بس پند که بود آنگه بر تاج سرش پیدا                  *صد پند نوست اکنون در مغز سرش پنهان

کسری و ترنج زر، پرویز و به زرین                         *بر باد شده یکسر، با خاک شده یکسان

پرویز به هر بزمی زرین تره گستردی                     * کردی ز بساط زر زرین تره را بستان

گفتی که کجا رفتند آن تاجوران اینک                    *ز ایشان شکم خاک است آبستن جاویدان

خون دل شیرین است آن می که دهد رزبن           *ز آب و گل پرویز است آن خم که نهد دهقان

چندین تن جباران کاین خاک فرو خورده است      *این گرسنه چشم آخر هم سیر نشد زایشان 

  مقدمه 
      اندیشمندان  با بیان های متنوع و گوناگون گفته اند که : "حسرت بر جنازه ناکامی های گذشته کار خردمندان نیست" . این سخن درستی است اما بدان معنا نیست که از حوادث و تجربیات تلخ و شیرین گذشته درس نگیریم، زیرا گذشته چرا غ راه آینده است. مطالعه و بررسی احوال اقوام و ملت ها وپیدایش حیات و مرگ تمدن ها ،انسان ها را در مسیری روشن و تابناک هدایت می کند. امام علی (ع)  در نامه 31 نهج البلاغه می فرماید :
پسرم! اگر چه به اندازه همه کسانی که پیش از من بوده اند نزیسته ام اما در کردار آنان بدقت نگریستم و در اخبارشان تفکر نمودم  و در آثارشان به سیر و سیاحت پرداختم تا همچون یکی از آنان شدم . بلکه گویا در اثر آنچه از تاریخ آنها به من رسیده با همه آنها از اول تا آخر بوده ام. من قسمت زلال زندگی آنان را از قسمت تاریک و آلوده باز شناختم و سود و زیان را دانستم.
در مطالعه متون تاریخی باید به نکته های زیر توجه کنیم:
1- تاریخ  به صورت وقایع نگاریِ صِرف با طرح آن به منزله یک علم تفاوت دارد. البته مباحث تاریخی بر خلاف علوم دقیقه (Hard Science) و ثابت ها در فیزیک و ریاضی متفاوت است و بیشتر با تفسیر به رای همراه است. با این وصف بر لب رودخانه خروشان تاریخ نظاره گر فراز و و نشیب های مسیر آن در طول زمان خواهیم بود.
2- از بیان فلسفه تاریخ که کشف قوانین عامی است که بر روند رویداد ها حاکم است به دلیل عدم اطلاع کافی و بضاعت ناچیز علمی در این زمینه  سخنی به میان نیامده است.
       
اروپای دوران قدیم 

تاریخ اروپا شامل دوره زندگی مردمان در اروپای قاره‌ای از زمان پیشاتاریخ تا دوران کنونی می‌باشد. منظور از اروپای قاره ای (Continental Europe) خشکی اصلی تشکیل دهنده اروپا منهای جزیره های اروپاست.
اروپای دوران قدیم مربوط به زمانی است که یونان باستان و روم باستان در منطقه مدیترانه فرمانروایی میکردند. شروع این دوره همزمان با نخستین اشعار ثبت  شده هومر در سده 7 و 8  پیش از میلاد است و   با آغاز قرون وسطی پایان مییابد.

                                                 هومر، حماسه سرای یونان

زمانی که از آن صحبت ‌می کنیم دوران شکوفایی جوامع روم و یونان و تأثیرگذاری آن‌ها بر سرتاسر اروپا، شمال آفریقا و خاورمیانه است. مورخان، تاریخ روم باستان را به سه دوره پادشاهی، جمهوری و امپراطوری تقسیم می‌کنند. 
 
 • عصر پادشاهی (750 تا 510 پیش از میلاد)
• عصر جمهوری (510 تا 27 پیش از میلاد)
• عصر امپراتوری (سال 27 پیش از میلاد تا 476 پس از میلاد)

خاستگاه تمدن و امپراطوری روم، شهر باستانی رم در ایتالیا است. اما پیش از تشکیل دولت یکپارچه روم، قبایلی چون لاتین‌ها، سابین‌ها و سامنیت‌ها، از شمال اروپا و با عبور از کوههای آلپ وارد سرزمین حاصلخیز و گرم ایتالیا شده، در آنجا سُکنی گزیده بودند.

روم اشاره به سرزمین‌هایی در اروپا و آسیای صغیر دارد که مدتی در دست امپراتوری روم بود. رومیها از قرن سوم قبل از میلاد، شروع به تشکیل امپراتوری کردند (آسیای صغیر به شبه‌جزیره‌ای گفته می‌شود که امروزه آن را آناتولی می نامند و آن منطقه‌ای است که در بخش پیش‌آمدگی غربیِ آسیا واقع شده‌ است).

تا قبل از قرن دوم میلادی، رومیها بیشتر نواحی غرب اروپا، شرق نزدیک و شمال آفریقا را تحت کنترل داشتند. اما این اوضاع پایدار نماند. قرن سوم میلادی، آغازگر دوران اغتشاش و آشوب نظامی بود که سرانجام به سقوط و فروپاشی امپراتوری روم انجامید. در سالِ 395 میلادی، امپراتوری روم دو پاره شد. حدود 80 سال بعد (دقیقاً در سال 476 میلادی) امپراتوری روم غربی با هجوم بربرها فروپاشید. امپراتوری روم شرقی هم در سال 1453 به‌دست ترکان عثمانی برافتاد.

سرزمین‌های امپراتوری با یک شبکه از راهها به پایتخت (رم)، وصل می‌شد و شهروندان از یک قانون مشترک، فرهنگ مشترک و زبان مشترک (زبان لاتین)، بهره میبردند.
رومی‌ها به مهیاسازی مواد اولیه حقوق، قوانین، هنر و ادبیات و معماری و زبان در دنیای غرب کمک کردند. آنها همچنین در صنعت تامین مواد اولیه برای نوشتن کتاب، ابتکار زیادی به خرج داده و آن را به شکلی درآوردند که امروز می‌شناسیم.
حاکمیت تمدن رومی بر اروپای غربی و ناحیه مدیترانه، تاثیرات مهم باستان شناختی و شواهد ادبی بسیار برجا گذاشت.
 

سنای روم 
 

البته همیشه وضع بدین منوال نبود، زمانی رسید که امپراتوری قدرتمند روم ضعیف و ضعیف‌تر شد و بالاخره با تهاجم گسترده اقوام ژرمن (گروه‌های نژادی-زبانی که از اروپای شمالی سرچشمه می‌گیرند) و شیوع بیماری طاعون از جاه و جلال افتاد و در اواخر قرن دوم میلادی به انحطاط رفت. اگرچه بعدها تلاش کرد سر بلند کند و جان تازه گیرد اما آب رفته به جوی باز نگشت، بویژه که دربار روم به خودکامگی و استبداد هر چه بیشتر مبتلا گشت و روم به دو ناحیه شرقی و غربی تقسیم شد.
امپراتوری روم بعدها هم با تاخت و تاز «بربرهایی» که تشنه تصرف سرزمین‌های تازه بودند از تک و تا افتاد و در نهایت (اواخر قرن پنجم میلادی ) شیرازه اش از هم گسیخت و بربرها حکومت‌های پادشاهی جدیدی در اروپا بنا نهادند.

یونانی‌ها از قرن هشتم قبل از میلاد، ساخت شهرهای جدید در سراسر مدیترانه را آغاز کردند و آتن طی دو قرن (از 500 تا 300 قبل از میلاد) به مرکز مهم تجاری و رشد خلاقیت در زمینه هایی چون شعر، هنر، نمایشنامه‌نویسی و فلسفه تبدیل شده بود.
یونان باستان از دهها «دولت – شهر» مستقل تشکیل می‌شد و شهروندان آتن از یک دمکراسی ابتدایی هم برخوردار بودند. مردم سالاری و دموکراسی در لفظ واژه‌ای مربوط به همان عصر یعنی دوران باستان است که به معنای «دموس» یا «توده مردم» به کار می‌رفت.
گفته می‌شود دستاوردهای فرهنگی دولت ـ شهرهای یونان ،جهان غرب را بسیار تحت تاثیر قرار داد. دانشمندان یونانی در امور طبیعی، ریاضیات و غیره به کشفیات جدید نائل شدند و فلسفه و حکمت  امثال سقراط و افلاطون و ارسطو را ارج می‌نهادند. در آن دوران علاوه بر فلسفه، هنر و درام یونانی هم شکوفا شد.

    

ازجمله مشخصات دوران باستان برده‌داری، اسطوره‌گرایی، رواج افسانه‌های تاریخی (در باره زئوس، آپولو، آفرودیت، پرومته و...) و همچنین طرح پرسش‌های جاودان مثل از کجا آمده‌ام، آمدنم بهر چه بود وما برای چه زاده شدیم؟ است که امثال هومر و آریستوفان در «ایلیاد» و «اودیسه» و «کمدی صلح» و ... به آن پرداخته‌اند.

   
یونانیان اولین ملتی بودند که حروف کامل الفبا را ابداع کردند و همین مسأله افق تازه‌ای برای حفظ و گسترش دانش و دانستنی‌های بشر خلق نمود. آنان همچنین اولین کسانی بودند که به سرودن شعر و نوشتن نمایشنامه روی آوردند.

فلاسفه دوران یونان باستان نه تنها در طرح پرسش‌های پایه‌ای¬ و پاسخ به آن‌ها نقش زیادی داشتند، به اندیشه آزادی نیز بهای بسیار ‌‌دادند. حتی در داستان نام‌ آورترین قهرمان اسطوره‌ای یونان باستان (هرکول Hercules)، به اختیار و آزادی اشاره شده و نشان می‌دهد که انسان میان فضیلت و رذالت حق انتخاب دارد و مسئولیت پذیر است.
 

زئوس
 
 
تنظیم رابطه‌های دو قهرمان آثار هومر در «ایلیاد» و «اودیسه» آشیل (نماد وفاداری و قهرمانی) و اودیسه (نماد زیرکی و پیچیدگی) بسیار درس آموز است. همچنین است اسطوره خدای خدایان (زئوس) و داستان پرومته مظهر عصیان و اعتراض علیه قدرت که آتش را از آسمان به زمین آورد و شکنجه‌های طاقت فرسا را به جان خرید.
                                                            علی اکبر جعفری مرداد ماه 1395