در آیینه تاریخ (قسمت ششم)

                                  اساطیر یونان و آثار حماسی هومر

                                                            بنام خداوند جان و خرد

                                                             کزین برتر اندیشه بر نگذرد

  در قسمت‌های گذشته بعد از اشاره به یونان و روم باستان، به

·        «تالس» نخستین چهره علم،

·        سقراط و جریان محاکمه و مرگ وی،

·        افلاطون و نظریه مُثُل و تمثیل غار، همچنین به –

·        اَرَسطو واضع منطق و شاگرد افلاطون اشاره شد که از آراء استادش فراتر رفت و گفت: افلاطون برای من عزیز است اما حقیقت از افلاطون عزیزتر است.

دیدیم که ارسطو هم مثل افلاطون بر تعجب و حیرت (بر بُهت)، به‌عنوان زیربنای فلسفه تأکید داشت و معتقد بود حیرت، خاص جویندگان دانش است و اساساً فلسفه با همین حیرت آغاز می‌شود.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

اشاره‌ای به اساطیر یونان باستان

یکی از مشخصات دوران باستان، اسطوره‌گرایی و رواج افسانه‌های تاریخی (زئوس، پرومته، سیزیف، انه‌اید و...)، همچنین طرح پرسش‌های جاودان مثل از کجا آمده‌ام، آمدنم بهر چه بود، است که هومر در «ایلیاد» و «ادیسه» و ویرژیل در انه‌اید به آن گوشه زده است.

...

اساطیر چیست؟ اساطیر روایاتی است که از طبیعت و ذهن انسان بدوی ریشه می‌گیرد، و برآمده از رابطهٔ دوسویهٔ این دو است. درواقع نماد زندگی دوران پیش از دانش و نشان مشخّص روزگاران باستان ‌است. تحوّل اساطیر هر قوم، معرّف تحول شکل زندگی، دگرگونی ساختارهای اجتماعی و تحول اندیشه و دانش ‌است.

...

مواردی که تا کنون توضیح داده شده با مسامجه، حکم پایه‌های یک بنا را دارد و برای بررسی عصر کلاسیک و سده‌های میانه و…(که بعداً به آن خواهیم رسید) دقت در این بحث و قسمت‌های پیش لازم است.

...

در این قسمت به ایلیاد و اودیسه دو اثر حماسی هومر داستانسرا و شاعر نابینای یونان، به پرومته و سیزیف، همچنین منظومه حماسی انه‌اید(اثر ویرژیل) اشاره می‌کنم.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

هومر شاعر و داستانسرای نابینا

ادبیات یونان باستان را با آثار حماسی هومر، شاعر نابینایی که در قرن هفتم و هشتم پیش از میلاد می‌زیسته بررسی می‌کنند، هر چند که یونان آن روز، دارای ادبیات منظوم، سروده‌های مذهبی توأم با موسیقی، بدیهه سرایی و شعر غنایی نیز بوده‌، اما هومر توانست سپیده دم تاریخ حیات یونان را در دو اثر ماندگار خود به نام‌های «ایلیاد» و «ادیسه» چنان ترسیم کند که تا به امروز تازه و شاداب بماند.

...

هومر در ایلیاد و همچنین در کتاب دیگرش اودیسه به جنگ تراوا اشاره نموده‌است. از دیدگاه تاریخی در این که آیا این جنگ به واقع رخ داده یا نه، جای اما و اگر دارد و این مسأله خیلی عجیب نیست.

به قول «توین بی»: تاریخ، هم علم است هم هنر است، هم افسانه (که البته باید تفسیر و تأویل شود).

...

برای آشنایی با ایلیاد و اودیسه، آشنایی با اسب تروا(تراوا) لازم است.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

اسب تراوا Trojan Horse

تراوا (تروا) شهری بوده در آسیای صغیر یا ترکیه امروز، و اسب تراوا اشاره به داستان نبردی است که بین مردم آخایی و کوچ نشینهای یونانی پیش آمد.

(جنگ تراوا)

فرزند شاه تروآ که مهمان شاه اسپارت بود، «هِلن» همسر وی را ربود و با خود به تروآ برد. جنگ تروا به همین دلیل رخ داد.

و اما اسب تراوا

یونانی‌ها پس از محاصرهٔ تراوا، وانمود ساختند که تسلیم شده و شهر را ترک می‌کنند. اما در خفا پیکره‌ای عظیم از اسب ساختند و جنگجویان را درونش جا دادند و سپس اسب را به داخل شهر بردند. شب که شد نیروی یونانی از اسب خارج شد و دروازه‌های شهر را برای باقی ارتش یونان که در تاریکی شب بازگشته‌ بودند، گشود و آنان با ورود و تخریب شهر تروآ، با پیروزی قاطع به جنگ پایان دادند. به نظر من این داستان بیشتر افسانه است اما جنگ تروا واقعاً رخ داده‌است.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

ایلیاد Iliad

منظومه ایلیاد شامل 24 بخش است و موضوع آن جنگ مردم یونان با تراوا است. درواقع مجموعه ای است از اسطوره‌های جنگی غرورانگیز و پُراحساس که با داستان‌های مُهیّج و سوگناک و با جنگ و تسلیم‌ناپذیری همراه است.

آشیل قهرمان اسطوره‌ای یونان در داستان جنگ تراوا است. پاشنه آشیل هم اشاره به اوست. همه پیکر او به جز پاشنه پای او رویین بود و همین پاشنه پایش هم مرگ او را رقم زد. (تمثیل پاشنه آشیل شبیه چشم اسفندیار در شاهنامه است).

در بیان سرگذشت آشیل که بیش از بیست سال به درازا می‌انجامد ماجراهای مختلف و خطیری برای آن فرمانده جنگ و همراهانش پیش آمده و همه می‌پندارند که او کشته شده‌است اما آشیل عاقبت به وطن خود باز می‌گردد و دست متجاوزان را کوتاه می‌کند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

اُدیسه Odyssey

اُدیسه، به صورت مجموعه‌ای از سرودها گردآوری شده و سرگذشت اودیسئوس یکی از سران جنگ تروا و سرگذشت ده سال سفر و ماجراهایی را که هنگام بازگشت از جنگ تروا به سوی منزل با آن‌ها روبرو گردید، بازگو می‌کند.

البته این منظومه بیشتر ماجرای چهل روز آخر سفر او را شرح می‌دهد.

...

ایلیاد و ادویسه هر دو نشانه هایی از خلاقیت‌های بی نظیر انسانی است. در ادیسه به «قاعده طلایی» Golden Rule (که در پانویس توضیح داده‌ام) اشاره شده‌است. بنا بر قاعده طلایی که یک اصل اخلاقی است شخص باید به گونه‌ای با دیگران رفتار کند که دوست دارد دیگران در شرایط مشابه با او آن‌گونه رفتار را داشته باشند. نباید به گونه‌ای رفتار کنیم که دوست نداریم آن‌گونه با ما رفتار شود.

به قول سعدی:

من شنیدم ز پیر دانشمند

تو هم از من به یاد دار این پند

آنچه بر نفس خویش نپسندی

نیز بر نفس دیگری مپسند

حکیم ابوالقاسم فردوسی هم این مضمون را در شاهنامه ضمن اشاره به آخرین رویاروییِ کیخسرو، با افراسیاب، چنین آورده‌است:

چنین گفت کیخسروِ هوشمند

که هر چیز کان نیست ما را پسند

نیاریم کس را همان بَد به روی

اگر چند باشد جگر، کینه‌جوی

...

مضمون و جوهر ایلیاد و اودیسه (کما اینکه شاهنامه) در یک کلام این است که ما باید با شفقت، رحمت، سخاوت و خیرخواهی با دیگران رفتار کنیم، و از کارهای ظالمانه، فریب‌گرانه و خیانت‌آمیز بپرهیزیم.

...

ایلیاد و ادیسه هر دو ادبیات بزرگی را پدیدآورده‌اند و منبع اصلی آگاهی دربارهٔ اساطیر یونان به شمار می‌روند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منظومه حماسی انه‌اید Aeneid

نویسندگان رُمی چون «ویرژیل»(نویسنده منظومه حماسی انه‌اید Aeneid) هم به جنگ تراوا اشاره کرده‌اند.

منظومه انه‌اید را پس از گیلگمش سومری و ایلیاد و اودیسه یونانی، سومین داستان حماسی جهان دانسته‌اند.

(حماسهٔ گیلگَمِش یکی از قدیمی‌ترین و نامدارترین آثار حماسی ادبیات دوران تمدن باستان است که در منطقهٔ میان‌رودان – ماوراءالنهر - شکل گرفته‌است).

...

داستان انه‌اید دنباله داستان ایلیاد است و، ویرژیل داستان خود را از همان جایی که هومر با ویرانی و آتش زدن «تروا» به پایان ‌رساند آغاز کرده است.

منظومه حماسی انه‌اید دربردارنده سرگذشت انه‌اید فرزند ونوس یا همان آفرودیت، پهلوان به‌جاماندهٔ تروایی است که در زمان سوختن تروا در آتش، پدر خود، را به دوش گرفت و نجات یافت، درحالی‌که در آن حادثه (بی آنکه خود بخواهد) همسر خویش را از دست داد. او پس از ماجراهایی طولانی توانست خود را به نواحی ایتالیا برساند.

انه‌اید مانند شاهنامه فراتر از یک شاهکار ادبی است

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پرومته پیامبر آگاهی

 پرومته یا پرومتئوس Prometheus در اسطوره‌های یونانی، خدای آتش است.

بنا بر افسانه‌ها، زئوس(خدای خدایان)، پرومته را برگزید تا همه چیز را به انسان بدهد جز آتش را. پرومته به انسان‌ها عشق می‌ورزید و نمی‌توانست ناراحتی و رنج آن‌ها را ببیند؛ به همین علت به دور از چشم زئوس آتش را(که سمبل آگاهی است) از آسمان به زمین آورد، آن را (آتش را) در یک نی گذاشت و به انسان داد. وقتی خبر به زئوس رسید او را بر سر قله قاف (درقفقاز) برد و بست و به سختی آزار داد. هر روز عقابی می‌آمد و جگر او را می‌خورد و شب جگر از نو می‌رویید. یعنی رنج دائمی به جُرم آوردن آتش(نور) و آگاه کردن فرزند انسان....

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

سیزیف

یکی دیگر از قهرمانان در اساطیر یونان سیزیف یا سیسیفوس Sisyphus است.

جرم او هم این بود که در مقابل خدایان ایستاد و نقشه‌های آنان را فاش کرد. سیزیف برای این کار به سختی مجازات شد. او می‌بایست سنگ بزرگی را بر روی یک شیب ناهموار تا بالای قله‌ای بغلتاند و همیشه لحظه‌ای پیش از آن که به انتهای مسیر برسد، سنگ از دستش خارج می‌شد و او باید کارش را از ابتدا شروع می‌کرد.

...

در کتاب اودیسه آمده‌است:

«و سیزیف را دیدم، از کوشش بسیار در عذاب بود سنگ سختی را با نیروی بسیار بلند می‌کرد و با دست‌ها و پاهایش آن را به جلو می‌راند آن را از دامنه تا قله می‌غلتاند و می‌پنداشت که به قله رسیده‌است ولی ناگهان وزن سنگ غلبه می‌کرد و با سر و صدایی بسیار از قدرت او خارج می‌شد و به پایین باز می‌گشت.» (ادیسه هومر - سرود 11 ام. 598–593)

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پانویس

قاعده طلایی

قاعده طلایی از دیرباز در فرهنگ‌های مختلف جهان به شکل‌های مختلف بیان شده، و در تمامی ادیان هم مورد تأیید است. اصلاً این قاعده در طبیعت انسان و نظام درونی تصمیم‌گیرنده اخلاقی بشر، وجود دارد.

...

قاعده طلایی، قاعدهٔ «مقابله به مثل» یا «معامله به مثل» نیست، منظور این نیست که «با دیگران آن‌گونه که (آنها با تو) رفتار می‌کنند/کرده‌اند، رفتار کن.» بلکه بیان می‌دارد «با دیگران آن‌گونه که دوست داری(و انتظار داری) آنها با تو رفتار کنند، رفتار کن».

...

«قاعده طلایی» از عمومی‌ترین قواعد و اصول اخلاقی است، که تمام مکاتب مهم فلسفی و همه ادیان به نحوی روی آن انگشت گذاشته‌اند. 
در کتاب تلمود، یکی از کتاب‌های اصلی یهودیت ربانی، آمده‌است که فردی نزد عالمی یهودی آمده به او گفت: تورات را به من بیاموز! پاسخی که شنید این بود: «آنچه را خود از آن نفرت داری در حق همنوعت روا مدار. این همه تورات است، و بقیه توضیح و تفسیر آن می‌باشد.»

(گنجینه‌ای از تلمود، ص234)

...

در اناجیل آمده‌است که عیسی مسیح فرمود: «با دیگران همانطور رفتار کنید که می‌خواهید آنان با شما رفتار کنند. این است [خلاصه] کتاب خداوند و نوشته‌های انبیاء.»

(انجیل متی، 12:7، انجیل لوقا، 31:6)

...

امام علی(ع) به فرزندش این چنین توصیه می‌کند:

فَأَحْبِبْ لِغَیرِک مَا تُحِبُّ لِنَفْسِک وَ اکرَهْ لَهُ مَا تَکرَهُ لِنَفْسِک...

«نفْسِ خود را ترازو و مقیاس میان خود و دیگران قرار ده: پس آنچه را که برای خود دوست داری برای دیگران نیز دوست بدار، و آنچه را که برای خود خوش نمی‌داری، برای دیگران هم خوش مدار، ستم روا مدار، آنگونه که دوست نداری به تو ستم شود، نیکی کن، آنگونه که دوست داری به تو نیکی کنند، و آنچه را که برای دیگران زشت می‌داری برای خود نیز زشت بشمار، و چیزی را برای مردم بپسند که برای خود می‌پسندی»

(نهج البلاغه نامه 31)

---------------------

                                                                                 علی اکبر جعفری