در آیینه تاریخ (قسمت نهم)

عصر روشنگری، ادامه دوران رنسانس در شرایطی تازه

بنام خداوند جان و خرد - کزین برتر اندیشه بر نگذرد

 در قسمت پیش صحبت از این شد که گرچه دوران گذار بین سده‌های میانه و دوران جدید(رنسانس)، پایه‌های اقتصادی، سیاسی، هنری و علمی تمدن‌ کنونی غرب را بنا نهاد، اما روشنی محض نبود، کما اینکه قرون وسطی هم در تاریکی مطلق خلاصه نمی‌شد. تجارت عظیم و حیرت‌انگیز برده‌های آفریقایی در دوره رنسانس آغاز شد و امثال «جیرولامو ساونارولا» و «جوردانو برونو» را در همین عصر، در آتش سوزاندند.

   نیوتن                                      جان لاک

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

دوران پیروزی دانش و مدارا

اکنون به عصر روشنگری می‌رسیم. دوران شکوفایی ادبیات و افزایش و رونق مطبوعات، دوران پیروزی دانش و مدارا، دورانی که قواعد و اسرار عقلانی نهفته در طبیعت، برجسته می‌شود و سیاست و اجتماع از منظر تازه‌ای مورد بحث قرار می‌گیرد.

...

دوران روشنگری از انگلستان آغاز شد و از آن‌جا به فرانسه و آلمان و اسپانیا و سپس به سراسر اروپا و کمی بعد ‌تر به اقصی نقاط جهان راه یافت. گفته می‌شود سال 1720 میلادی که کتاب «رابینسون کروزو» منتشر شد، شروع عصر روشنگری و سال 1789 (زمان وقوع انقلاب فرانسه) نقطه پایان آن است.

...

در دوران روشنگری، بیش از پیش، خِرَدباوری و خِرَدورزی باب شد و رهایی از تسلط کلیسا و جدایی قدرت سیاسی از آن در دستور کار قرار گرفت. فرهنگ‌ورزان این دیدگاه را گسترش دادند که رهاساختن مردم از قید و بند خرافات، تنها با ساختن جامعه‌ای عقلانی میسر است و بس. جامعه‌ای که با سانسور و سرکوب بیگانه بوده و در آن، آزادی بیان و مصونیت اظهار نظر، آسیب نبیند.

جامعه‌ای که حقوق شهروندی قدر و منزلت داشته و دانشوران، زبان و فرهنگ مردم را بیآموزند و بتوانند از جمله از طریق مطبوعات و... با آنان در ارتباط باشند تا شبه‌راهبان زاهدنما، متکلم وحده نباشند و شعور مردم را به بازی نگیرند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــ

حکومتِ دو مرجع مقتدر بر فضای فرهنگی اروپا

در اوایل قرن هفدهم که زمینهٔ انقلاب علمی اروپا فراهم می‌شد دو مرجع مقتدر بر فضای فرهنگی اروپا حکومت می‌کردند. اول کلیسای کاتولیک که حتی تاریخ بشر، طب، فیزیک و بسیاری از پدیده‌ها و علوم طبیعی را بر اساس کتاب مقدس تبیین می‌نمود و دوم ادبیات کلاسیک یعنی آثار نویسندگان یونان و روم باستان، که در دوران رنسانس از نو  طرح شده و سایه‌اش خیلی سنگین بود.

...

عصر روشنگری آغاز دوره رهایی اندیشه از قید و بند‌های کلیسا و تا حدودی، قدرت‌های سیاسی خودکامه بود. در این دوران مشروعیت و حقانیت پادشاهان اروپایی مقید به قانون شد.

...

        دنیس دیدرو                                منتسکیو

تحولات عصر روشنگری، به ظهور چهارچوب روشنفکرانه انقلاب آمریکا، انقلاب فرانسه، حرکت استقلال طلبانهٔ کشورهای آمریکای لاتین و قانون اساسی مشروطه 1791 لهستان، کمک شایانی نمود. در یک کلام، دوران روشنگری، تمامی ایده‌‌های سیاسی و اجتماعی مدرن در سراسر جهان را تحت تاثیر قرار داد. انقلاب مشروطیت ایران هم بی‌تاثیر از فضای روشنگری اروپا نبود.

...

پیدایش، گسترش و نیز پایان دوران روشنگری در پیوند نزدیک باپیشرفت علم و تحولات اجتماعی است که در نیمه دوم قرن هفدهم و سراسر قرن هجدهم، اروپا شاهد آن بود. بعبارت دیگر، عصر روشنگری ادامه دوران رنسانس در شرایطی تازه است.

این شرایط تازه کشفیات جدید و رشد علوم دقیقه، و تکامل تفکر فلسفی است که زمینه نگاه تازه‌ای را ایجاد کرد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــ

دوران ظهور اندیشمندان و نظریه‌پردازان بزرگ

دوران روشنگری دوران ظهور اندیشمندان و نظریه‌پردازان بزرگ است که نقشی بی‌همتا در عالم تفکر، فلسفه، سیاست و اجتماع بازی کرده، سرشار از خوش‌بینی و امید به آینده بودند.

متاسفانه سراسر قرن هجدهم که در غرب نسیم روشنگری می‌وزید و حاصل‌خیزترین دوران حیات اندیشه و فلسفه و ادبیات فرا رسید، میهن ما جولان‌گاه قبایل چادرنشین و جنگجوی افشار و زند و قاجار برای تصاحب قدرت بود و همه همدیگر را لت و پار می‌کردند. حدود یک قرن طول کشید تا در آسمان تفکر و ادب ایران اولین طلایه‌های روشنگری جرقه بزند.

...

انقلاب مشروطیت ایران مرحله پایانی یک تحول فکری و از نتایج تاثیر فضای روشنگری اروپا بود.

از میرزا یوسف خان تبریزی (مستشارالدوله) که رساله «یک کلمه» را نوشت و از میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل که به قول دهخدا، فرزند خلف عصر روشنگری در ایران بود که بگذریم، از سرآمدان روشنگر ایرانی امثال آخوندزاده، میرزا ملکم خان، و میرزا آقاخان کرمانی را می‌توان نام برد که فکر قانون، عشق به آزادی و ترقی، و انتقاد از حکومت را در ایران دامن زدند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــ

شعار عصر روشنگری: جرأت اندیشیدن داشته باش

اگرچه در دوران روشنگری، اقتدارگرایی زیر سؤال رفت اما همه چیز بر وفق مراد نبود. ایده‌های تازه روشنگری را پادشاهان و اشراف و ارباب کلیسا تاب نمی‌آوردند و گاه کار به کتاب‌سوزی و بگیر و ببند هم می‌کشید. کمتر نویسنده دوران روشنگری را می‌توان یافت که آثارش طعمه آتش اصحاب سانسور نشده باشد. در این دوره نیز، شماری از فرهنگ ورزان را دستگیر کردند و خیلی‌ها مجبور به جلای وطن شدند.

دنیس دیدرو (که در سال 1740 با یک گروه از روشنفکران فرانسوی به تدوین دایره‌المعارف بزرگی همت گماشت)، دانیل دفو Daniel Defoe (نویسنده رمان رابینسون کروزوئه)، و ولتر (همو که می‌گفت اگرچه مخالف تو و نظرت هستم اما حاضرم جان خود را بدهم تا تو حق داشته باشی حرفت را بزنی)، هر سه به زندان باستیل افتادند. ولتر البته از زندان گریخت اما آن دو، سالها در زندان به سر بردند.

دانیل دفو، چند بار به دلیل نوشته‌های خود علیه اشراف و کلیسا به زندان افتاد. یک بار او را به اتهام «تحریک افکار عمومی» بسته در غل و زنجیر، در میدان مرکزی شهر به تیر چراغ بستند.

...

از سرآمدان دوران رنسانس می‌توان، جان لاک، ژان ژاک روسو، دیوید هیوم، مونتسکیو، ولتر، نیوتون، جاناتان سویفت، توماس هابز، مولیر، آدم اسمیت و امانوئل کانت را نام برد. کانت در پاسخ به روشنگری چیست در مقاله مهمی نوشت:

روشنگری به در آمدن آدمی است از نابالغی...

[و] ناتوانی در بکار بردن فهم خود، بدون اجازه دیگری.

نابالغی هنگامی خودتحمیلی است که علت آن، نه کاستی فهم، بلکه کاستی عزم و دلیری در به کاربردن فهم خویش است.

کانت، رهنمون «هوراس»، شاعر و ادیب رومی را تکرار می‌کرد و می‌گفت  Sapere aude یعنی جرأت اندیشیدن داشته باش و در به کارگیری فهم خود درنگ نکن.

شعار عصر روشنگری همین بود: جرأت اندیشیدن داشته باش

پانویس

ایمانوئل کانت Immanuel Kant چهره محوری در فلسفه جدید است. «نقد عقل محض»، «نقد عقل عملی»، و «نقد قوه حکم»، و «خودآیینی انسان» ازجمله آثار اوست. از دیدگاه وی عقل انسان است که قانون اخلاقی را به ما می‌دهد و این قانون، مبنای ما برای باور به خدا، آزادی، و جاودانگی است، بنابراین، شناخت علمی، اخلاق، و باور دینی متقابلاً سازگار و مورد اطمینانند. در یکی از مقالاتش تصریح کرد: «من هر چندان که خود را بیشتر در طبیعت غرق می‌کنم و به آن می‌اندیشم، بزرگداشت و عشقم به آفریدگار و بنیادگر بزرگ آن فزونی می‌گیرد.»

کانت یکی از فیلسوفان کلیدی روشنگری بشمار می‌رود و فلسفهٔ وی از اندیشه‌های مسلط بر نیمهٔ نخست سدهٔ نوزدهم است.

... 

علی اکبر جعفری

اردیبهشت 1396