[بخش نخست مقاله را در اینجا بخوانید]
اما در قسمت پایانی این مبحث بد نیست اشاره ای هم به نوع حق الزحمه و یا به قول امروزی ها �حق ویزیت� انواع پزشکان و روشهای دریافت آن بنماییم. اصولا در ازمنه قدیم مبادله حق ویزیت ثابت در بین پزشکان و مردم مرسوم نبود و حق الزحمه که اصطلاحا �حق قدم� نامیده می شد � به روشهای دیگری پرداخت می شد. مریض هایی که توسط پزشک مورد معاینه قرار می گرفتند� دو نوع بودند. گروهی از بیماران به صورت سرپایی به مطب حکیم باشی که اصطلاحا محکمه نامیده می شد مراجعه کرده و پس از دریافت دستورات پزشک � داروهای خود را هم فی المجلس دریافت کرده و یا به عطاری که حکیم باشی آدرس می داد مراجعه می نمود و عموما حق ویزیت و پول داروها به صورت یکجا و تحت عنوان قیمت دارو پرداخت می گردید. برخی از موارد هم بیمار پنج شاهی و یا 10 شاهی � لای نسخه روز قبل گذاشته و به حکیم می داد ولی عموما حکیم باشی نسبت به مقدار آن اعتراضی نداشت.(مستوفی� ص527)
برخی دیگر از حکیم باشی ها بصورت دوره گرد بوده و محکمه ثابتی نداشتند � لذا صبح زود از خانه خارج شده و جلوی بازار و یا میدان عمومی و یا منزل خودشان نشسته و چند کیسه و قوطی حاوی انواع داروهای گیاهی روبروی خودشان گذاشته و به معاینه و درمان بیماران سرپایی می پرداختند. روش معاینه بدین شکل بود که حکیم باشی از بیمار علت ناخوشی و مرض را سوال کرده � نبض او را گرفته و به زبانش نگاه می کرد. آنگاه بر حسب نوع بیماری به او دارو و دستور پرهیز غذایی می داد و یا در مواردی توصیه به انجام حجامت و بادکش و فصد و زالو و... می کرد. حق معاینه� میزان خاصی نداشت و برای هر بیمار مقداری پول یا یک خروس و یا مقداری لبنیات و... بود. (سرمدی� 1377� ص 152)
در مورد بیماران بدحال وضع به شکل دیگری بود. در اینگونه موارد طبیب به بالین مریض رفته و اگر مریض می مرد � طبیب چیزی مطالبه نمی کرد و اگر معالجه می شد بر حسب میزان رفت و آمد و زحمتی که متقبل شده بود � خود بیمار مقداری پول یا هدیه جنسی به او می پرداخت. هدایای جنسی عموما پارچه نابریده بود مثل برک و شال کرمانی. اگر مریض از وضعیت مالی بهتری برخوردار بوده و از اعیان بود � شال کشمیری می فرستاد.(مستوفی� ص527) جالب اینکه خانواده های اعیان معمولا یک پزشک خانوادگی داشتند که همه اعضا خانواده به او مراجعه کرده و حق الزحمه هم معمولا هر چند وقت یکبار بوسیله آقای خانواده پرداخت می شد. هیچ گونه قول و قراری برای میزان حق الزحمه بین آنها وجود نداشت و طرفین ضمن اینکه حق و حقوق هم را کاملا رعایت می کردند� بسیار گذشت و سعه صدر به خرج می دادند.(همان� ص 528)
اما در مورد حکیم هارون.....
هنگام کودکی� بارها و بارها از زبان پدربزرگم و دیگر بزرگسالانی که دوران اواخر قاجار و اوا�ل پهلوی را درک کرده بودند� نام حکیم هارون را شنیده بودم و در مورد روشهای درمانی او خاطرات زیادی را که نقل قول می شد� به حافظه سپرده بودم. اما متاسفانه چیز زیادی در مورد او نمی دانستم. تنها در همین حد که پزشکی بود یهودی که در محله یهودی نشین گلپایگان ساکن بوده است و مردم از نحوه کار و طبابت او رضایت داشتند و تا همین اواخر هم کوچه ای را به نام او �کوچه حکیم هارون� می خواندند. مدتی قبل هنگام بررسی برخی از اسناد مربوط به طب و طبابت � به سندی برخورد کردم که برای من بسیار جالب بود و امیدوارم که برای شما هم جالب باشد. سند مربوط به تصدیقنامه طبابت حکیم هارون بود که نشان می داد حکیم مزبور در بیمارستان مسیونرهای آمریکایی(ینگی دنیا) در همدان تحصیل کرده و از آنجا فارغ التحصیل شده است. این سند که عین آنرا بدون هیچ گونه توضیح اضافی برای شما نقل می کنم� دلیل بر این است که او دارای تحصیلات متعارف و جدید بوده و لذا شاید یکی از رموز معروفیت و موفقیتش� این باشد.

منابع:
1- بروگش� هاینریش� سفری به دربار سلطان صاحب قران 1861-1859� ترجمه مهندس کرد بچه� انتشارات اطلاعات� تهران 1367� جلد دوم
2- بنجامین� سامو�ل گرین ویلر� ایران و ایرانیان: خاطرات و سفرنامه سامو�ل گرین ویلر بنجامین نخستین سفیر آمریکا در ایران به سال 85-1883 میلادی� ترجمه آوانس خان مساعد السلطنه� به کوشش رحیم رضا زاده ملک� تهران� 1363
3- پولاک� یاکوب ادوارد� ایران و ایرانیان� ترجمه کیکاوس جهانداری� انتشارات خوارزمی � چاپ دوم� تهران� 1368
4- تکمیل همایون� ناصر� تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران� دفتر پژوهشهای فرهنگی� جلد دوم تهران� 1378
5- شهری� جعفر� شکر تلخ� انتشارات چاپ روز� تهران� 1347
6- سرمدی� محمد تقی� پژوهش در تاریخ پزشکی و درمان جهان از آغاز تا عصر حاضر� ناشر سرمدی� تهران� 1377
7- فوریه� سه سال در دربار ایران از 1306 تا 1309 قمری� ترجمه عباس اقبال� شرکت چاپ و انتشارات علمی� تهران� 1363
8- ماساهارو� یوشیدا� سفرنامه یوشیدا ماساهارو نخستین فرستاده ژاپن به ایران دوره قاجار 98-1297 ه.ق � ترجمه هاشم رجب زاده� با همکاری ی.نی �ی یا� انتشارات آستان قدس رضوی�چاپ اول� مشهد� 1373
9- مقتدر� غلامحسین� تاریخ نظامی ایران� انتشارات بینا� تهران� 1318
10- مستوفی� عبدالله� شرح زندگانی من� یا� تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه� ج دوم� انتشارات زوار� تهران� 1343