در آیینهِ تاریخ (قسمت دهم)
انقلاب صنعتی اروپا و پیامدهای آن
بنام خداوند جان و خرد - کزین برتر اندیشه بر نگذرد
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
بحث «در آینه تاریخ» را که مدتی به خاطر جراحی چشمم وقفه افتاد، پی گرفته و تأمل در آن را توجه میدهم. چرا؟ چون بر شانه گذشته است که آینده را بهتر میتوان دید.
ازهمینرو باید بر لب جوی تاریخ بنشینیم و از آن بیآموزیم، گذشته چراغ راه آینده است.
ضرورت طرح این بحث، آشنایی با سرفصلها و نقاط عطف تاریخ جهان است.
...
ابتدا رئوس مطالبی را که در 9 قسمت گذشته شرح داده شد، مرور کنیم.
• دوران کلاسیک باستان، و حاکمیت تمدن رومی بر اروپای غربی،
• نقش یونانیها در ساخت شهرهای جدید
• پرسشهای پایهای فلاسفه یونان باستان، امثال تالس و سقراط و افلاطون و ارسطو...
• سدههای میانه(قرون وسطی) در اروپا و ایران
• رنسانس، دوران گذار بین سدههای میانه و دوران جدید
• عصر روشنگری و پیروزی دانش و مدارا
اکنون در ادامه، به انقلاب صنعتی Industrial Revolution میرسیم که مردم زراعت پیشه را از بازارهای محلی خودشان به جامعهای صنعتی که دارای ارتباطات جهانی است، روانه کرد و پیشدرآمد کلی تغییرات دیگر بود. انقلاب صنعتی تکنولوژی را به جهتی کاملا نوین سوق داد. ماشین های برقی و مکانیکی عظیم، قطعات متحرک پیچ و مهره همه و همه، محیط اطراف را به هیاهو کشانید.
آغاز دقیق و پایان انقلاب صنعتی در میان مورخان مورد بحث است ولی شماری از آنان محدوده زمانی آن را از 1760، تا 1850 میلادی نوشتهاند. (از زمانیکه سلسلهٔ زندیه در ایران روی کار آمد تا پیش از قتل میرزا تقیخان امیرکبیر)
در مورد سرآغاز انقلاب صنعتی به داستان کودکی کنجکاو اشاره میشود که با مشاهده حرکت سرپوش کتری در حال جوشش به نیروی بخار پی برد.
.. .
اختراع نخستین ماشین بخار مهمترین نوآوری آن دوران بود. بعدها با رشد سریع راه آهن، تولید فولاد و جانشینی کشتیهای بادبانی به وسیلهی کشتیهای بخاری، فصل جدیدی آغاز شد. تراکم تدریجی اطلاعات فنی طی عصر کشاورزی، پیشرفت در حمل و نقل آبی و تسخیر دنیای جدید، همچنین، اختراع ماشین چاپ و پراکنده شدن اطلاعات به انقلاب صنعتی شتاب داد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
بدون انقلاب کشاورزی، انقلاب صنعتی نمیتوانست روی دهد
وقتی به جای نیروی انسان و حیواناتی مانند اسب و قاطر و گاو که کمککار همیشگی کشاورزان بودند، از نیروی ماشین استفاده شد. تحول بزرگی روی داد که با جنبههای اجتماعی و فکری نیز همراه بود. انقلاب صنعتی در عرصه صنعت و تکنولوژی تاثیرات عظیمی روی شرایط اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی جهان بر جای گذاشت و دورهای تازه از زندگی را برای بشر رقم زد.
توجه داشته باشیم که از ابتدای تاریخ تا آغاز قرن نوزدهم کلیه امور جهان به کمک ابزار دستی انجام میگرفت و بارزترین تحّول در انقلاب صنعتی، قرار گرفتن ماشین در خدمت انسان بود که شیوه تولید را از تولید دستی به تولید کارخانهای متحول کرد. در بریتانیا همزمان با انقلاب صنعتی، انقلاب در کشاورزی پدیدار شد. واقعش بدون تحول در ابزار تولید و اختراع ابزاری مانند گاوآهن و خیش...و به تبع آن استفادهٔ بیشتر از زمین یعنی بدون انقلاب کشاورزی، انقلاب صنعتی نمیتوانست روی دهد.
با فنآوریهای صنعتی و روشهای برتر کشاورزی، و ورود ماشینهای شخمزن و بذرپاش و خرمنکوب و وسائل مکانیکی که مددکار زمینداران شد، خیلیها بیکار شدند و چون در روستاها نیازی به کارشان نبود، روانه شهرها میشدند.
در شهر بر خلاف روستا غذای کافی وجود داشت. بعلاوه کارخانهها دربدر دنبال کارگران ارزان قیمت بودند که حق و حقوق خودشان را هم نشناسند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
تغییرات سرنوشتسازی که به کشورهای دیگر هم راه یافت
مهمترین عامل انقلاب صنعتی در انگلستان علاوه بر داد و ستد با خارجیان که افق دید افراد را نسبت به جهان گسترش میداد، تاثیرات فکری امثال فرانسیس بیکن و نیوتن بر فضای علمی بود.
صنعتی شدن انگلستان همچنین نتیجه کشمکشهای سیاسی قرن هفدهم به خصوص «انقلاب باشکوه» The Glorious Revolution سال 1688 بود. این انقلاب سیاسی باعث ایجاد پارلمان و پایان حکومت مطلقه در بریتانیا شد و نظامی را روی کار آورد که هم مشتاق و هم قادر بود منافع اقتصادی کشور را بهبود بخشد.
در انگلستان از اواخر قرن هجدهم تا قرن نوزدهم میلادی همه چیز، از جمله صنعت، کشاورزی، تولید و حمل و نقل دچار دگرگونیهای بزرگی شد. تغییرات سرنوشتسازی که به کشورهای دیگر هم راه یافت.
انقلاب صنعتی، بعد از انگلستان به تدریج به سراسر اروپا گسترش پیدا کرد و به دنبال آن کشورهای آمریکای شمالی و سپس تمامی دنیا تحت تاثیر آن قرار گرفتند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
انگلیس در تجارت بینالمللی دست بالا داشت
انقلاب صنعتی با کشت وسیع پنبه و تولید پارچههای ارزان قیمت پنبهای، که در سده هیجدهم در چین و هند رواج گسترده داشت، آغاز شد و انگلستان را به اولین قدرت صنعتی دنیا مبدل ساخت. انقلاب صنعتی در انگلستان در سه زمینه بافندگی، زغال سنگ و ذوب آهن بیشتر نمود یافت. آن کشور از معادن زغال سنگ و آهن بسیار غنی بهره میبرد و همین دو ماده اساسی سبب تولید فراوردههای صنعتی فراوانی شد که پیشرفت بازرگانی و اختراع وسایل حمل و نقل و سود سرشار کارخانه داران را در پی داشت.
در انقلاب صنعتی، ماشینهای بخار، ماشینهای نساجی و یک ارتش از کارگرانی که سابق بر آن در بخش کشاورزی مشغول بودند، با یکدیگر درآمیختند.
انگلستان از نظر زمین، کارگر، سرمایه، مدیریت و حکومت، وضعیتی داشت که زمینهٔ پیشرفت صنعتی در این کشور را فراهم میکرد. البته از موهبت جمعیت، زغال سنگ، آبراه، پول، بازار مناسب و کشاورزی پیشرفته و...، یعنی همهی آنچه برای صنعتی شدن ضرورت داشت، هم برخوردار بود.
آن کشور در نبردهای بزرگی پیروز شده و بر دریاها هم تسلط داشت و به این وسیله اینجا و آنجا را به مستعمره خویش تبدیل کرده بود. مستعمراتی که آنها را میدوشید و میچاپید و مواد خام و کالاهای ساخته شده مورد نیازش (انگلستان) را فراهم میکردند.
در سال 1850 نیمی از کشتیهای اقیانوس پیمای دنیا، متعلق به آن کشور و نیز طول راه آهن بریتانیا برابر طول تمامی خطوط راه آهن در سرتاسر دنیا بود. در تجارت بینالمللی امپراتوری بریتانیا حرف اول را میزد و باعث ایجاد دستمزدهای بالا و اقتصاد با انرژی ارزان شد و همین زمینهساز انقلاب صنعتی بود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پیآمدهای انقلاب صنعتی
ساخت اولین پل آهنی در سال 1779، همچنین احداث اولین شبکه راه آهن در سال 1825 از جمله نتایج مثبت انقلاب صنعتی در انگلستان میباشد. اما هیچ گلی بی خار نیست. در این جریان کارخانههای متعدد با دود غلیظ، جانشین دهکدههای سبز و خرم روستایی شدند. رشد و گسترش کارخانهها منجر به از بین رفتن جنگلها و فضاهای سبز، افزایش آلودگی هوا، بوجود آمدن کوههای ذغال و توده فضولات بود.
در عصر انقلاب صنعتی، هر اختراع تازه سبب میشد که ماشینهای تازه به جای عدهای از کارگران به کار بیفتند و گروهی را بیکار کنند. در نتیجه بیکار شدن عدهای از کارگران فقر و تنگدستی بر آنها چیره شد. گسترش استعمار اروپاییها در کشورهای آسیایی و آفریقایی و بهره کشی از کارگران در داخل از دیگر پیامدهای انقلاب صنعتی بود.
...
به دنبال انقلاب صنعتی، سرمایهگذاریهای زیادی در ساخت کانالها و جادهها و راهآهن صورت گرفت و این تازه آغاز راهی بود که کشورهای دنیا را همچون یک زنجیر به هم متصل نمود. اگرچه عرضه ماشینآلات صنعت نساجی و فولادسازی، اولین مرحله انقلاب صنعتی در دنیا را رقم زد، ولی گام اصلی در جهت صنعتیشدن دنیا زمانی بود که ماشینهای بخار شروع به کار کردند و این نقطه عطفی در تاریخ زندگی بشر محسوب میشود.
این وسط واقعه مهمی نیز اتفاق افتاد. سیمان ساخته شد. ترکیب شگفتی که قابلیت چسبانیدن ذرات به یکدیگر و بوجود آوردن جسم یکپارچه از ذرات متشکله را دارا میباشد. سیمان از همان زمان در همه بناها، پلها و تونلها خودنمایی میکند.
در سال 1832 یک تاجر انگلیسی سرکه، روشی برای تولید اسید سولفوریک غلیظ ابداع کرد که انقلاب صنعتی از آن بهرهها برد. ساخت ماشینآلات صنعتی و مواد شیمیایی، توسعه صنعت شیشهسازی، صنعت چاپ و نیروگاههای بزرگ برق و آب زندگی بشر را زیر و رو کرد. کم کم شرایط اجتماعی و اقتصادی مردم و کشورها دگرگون شد.
...
انقلاب صنعتی نقشه جهان را با تضمین تسلط انگلستان بر دریاها و بر سودمندترین مستعمرات به مدت یکصدوپنجاه سال عوض کرد. این انقلاب جنگ و کشتار را هم ماشینی کرد و گسترش داد، و از صورت جنگ تن با تن خارج ساخت، و توانایی جنگ افروزان را برای منهدم کردن و کشتن ارتقا داد.
انقلاب صنعتی افکار مردم شهرنشین را تیز تر، ولی احساس زیبایی شناسی را کند کرد. بسیاری از شهرها به نحوی ملالآور بدمنظر شدند، و سرانجام خود هنر هم، دست از تعقیب زیبایی کشید.
انقلاب صنعتی با کشاندن کار به خارج از خانه وضع جدیدی برای زنان رقم زد. به این معنی که کار سخت و طاقتفرسا در کارخانهها و کارگاهها را علاوه بر کار منزل به آنها تحمیل نمود. با آغاز انقلاب صنعتی آداب معاشرت، همچنین روابط فرزندان با پدران و مادرانشان دستخوش تغییر شد بخصوص که با انتقال تولید اقتصادی از مزرعه به کارخانه، افراد خانواده دیگر به صورت یک واحد با یکدیگر کار نمیکردند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
یاد اون روزها بخیر !
انقلاب صنعتی اتومبیل را به فضاهای شهری کشید و کارکرد میادین را از محل تجمع مردم، به محل تقاطع ماشینها تبدیل نمود.
بدین ترتیب گذشته و تاریخ دیرینه ملتها دستخوش تغییر شد و جای خود را به حرکت ماشینی و سواره مردم داد. اگر در اروپا این وضع تدریجی و آرام آٰرام صورت گرفت در ایران ناگهانی، آشوبزا و بهم ریزنده بود و میتوان گفت با همه نقاط مثبتی که داشت همه چیز را بهم زد.
خانههای دلباز(دلواز و درن دشت) که ایوانش مشرف به باغچه پر از هلو و انگور و حوض آب بود، جای خودش را به خانه های فسقلی آپارتمانی داد و جای تاقچهها ودولابی و رفه، را کمدها و قفسه های جورواجور گرفت.
در دوران قدیم نزدیک عید که میشد کارت های تبریکی که با خط خوش رویش نوشته بود «اسعدالله ایامکم» و... تبدیل به پیامکهای کوتاه بی روح شد و همه چیز رنگ ماشین و سرعت گرفت و گرما و صفای نانواییهای شهر را، ماشین نون پزی و چرخ دندانههایش پُر کرد.
فیلم زیبای «هایدی» Heidi به کارگردانی «آلن دوان» که در سال 1937 بر سر زبآنها افتاد، در همین زمینه بسیار گویاست. دختری به اسم هایدی، زندگی در روستای کوهستانی خودش را رها میکند و به شهر صنعتی فرانکفورت میرود و از همان دقیقه اول در میان کارخانهها و آپارتمآنها و رفتار ماشینی آدمهای دور و برِ، دلش میگیرد و به یاد خانه و کاشانه خودش دور از این قیل و قالها میافتد که با پدر بزرگش صفا میکرد...
نه در مثَل مناقشه است و نه مقایسه اکنون با دوران انقلاب صنعتی در اروپا درست، ولی خوب است به یک نکته اشاره شود.
با تلاشهای کارساز و مثبتی که در زمینه صنعتی در شهر ما صورت گرفته (از سایپا گرفته تا شهرکهای صنعتی و سازههای خودرو،...)، پیامدهای اجتماعی ویژهای را شاهدیم.
در گلپایگان نیز میبینیم که فضاهای شهری از آن متاثر شده و کارکرد میادین از محل تجمع مردم، به محل تقاطع ماشینها تبدیل شدهاست. خانههای قدیمی گلپایگان که طراوت آنها مانند فضای سرسبز رباطها، روستاهای جلگه و «کنار رودخانه» بود، جای خودش را به ساختمانهای قوطی کبریتی و آپارتمانی دادهاست.
گاه وسط شهر کوچک خودمان، میان سازهها و دیوارها گم میشویم و باید با نشانکردن مناره عهد سلجوقی راه خود را پیدا کنیم!
اکنون، مشغولیتها هم دیگر شده و از روزگار گذشته و آرامش آن، جز خاطرهای باقی نماندهاست. با پیشرفت در حوضه صنعت و تکنیک، شاهد رفتار اجتماعی و گفتمان تازهای هستیم...
انقلاب صنعتی بعدها با مقولاتی چون کاپیتالیسم، سوسیالیسم و رومانتیسم و...هم گره میخورد و در وقت خودش به آن خواهیم پرداخت.
...
این بحث ادامه خواهد داشت
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پانویس
موتور بخار
موتور بخار به ماشین گرمایی گفته میشود که سیال سیکل گرمایی آن بخار میباشد. ایده استفاده از بخار آب برای ایجاد نیروی حرکتی پیشینهای طولانی دارد. اما تا حدود 300 سال پیش دستگاههای بخار تولیدکنندگان مهمی در حوزهٔ نیروی مکانیکی نبودند. اولین ماشین بخار را «دنی پاپن» Denis Papin اواخر قرن هفدهم اختراع کرد. قسمت اعظم ماشین کوچکی را که پاپن ساخته بود، سیلندرها و پیستونها تشکیل میدادند.
آب در داخل سیلندرها تبدیل به بخار شده، موجب بالا رفتن پیستونها میشدند. با بالا رفتن این پیستونها هوای قسمت فوقانی این سیلندرها فشرده میگردید. حال اگر بخار آب زیر پیستونها را ناگهان سرد کرد و تبدیل به آب نمود، هوای فشرده قسمت فوقانی سیلندرها، پیستونها را با قدرت به طرف پایین میراند و این حرکت پیستونها میتوانست مثلاً موجب حرکت کردن یک چرخ شود.
پس از پاپن عدهای کار او را دنبال کردند ولی نتیجه زیادی نگرفتند تا اینکه «جیمز وات» James Watt اسکاتلندی دست به تجاربی زد و موفق گردید با اختراع خود بزرگترین انقلاب را در صنایع انگلیس ایجاد کند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
عبرت گرفتن از گذشته و گذشتگان
اگرچه قرآن، کتاب وقایع نگارى نیست ولى ما را در متن زندگى گذشتگان قرار مىدهد و به کسانی که منشأ تحول جامعه شدهاند، همچنین به جباران، اشاره دارد. اگر به اسامی بخشى از سورهها توجه کنیم میبینیم درواقع کلید واژهاى است براى مقطعى از تاریخ. مثلاً «کهف»، «قصص»، «لقمان»، «انبیاء»، «جاثیه»، «احقاف» و «احزاب» و....
قران دعوت به عبرت گرفتن از گذشته و گذشتگان میکند.
«افَلَمْ یَسیروُا فِى الْارْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ»
آیا در زمین سیر نکردند تا ببینند عاقبت کسانىکه پیشاز آنها بودند چه شد؟
«کَذلِکَ نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ انْباءِ ما قَدْ سَبَقَ»»
اینگونه بخشى از اخبار پیشین را براى تو بازگو مى کنیم.
...
در نهج البلاغه هم عبرتگرفتن از گذشتگان کم نیست از جمله، خطبه قاصعه، خطبه 181 و 192 و نامه 31 و...
«اىْ بُنَىَّ انّى وَ انْ لَمْ اکُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ کانَ قَبْلى فَقَدْ نَظَرْتُ فى اعْمالِهِمْ وَ فَکَّرْتُ فى اخْبارِهِمْ وَ سِرْتُ فى اثارِهِمْ حَتّى عُدْتُ کَاحَدِهِمْ بَلْ کَانّى بِمَا انْتَهى الَىَّ مِنْ امُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ اوَّلِهِمْ الى اخِرِهِمْ فَعَرَفْتُ صَفْوَ ذلِکَ مِنْ کَدَرِهِ وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِهِ»
پسرم! اگر چه من به اندازه همه کسانى که پیش از من بوده اند نزیستهام اما در کردار آنان بدقت نگریستم و در اخبارشان تفکّر نمودم و در آثار آنها به سیر و سیاحت پرداختم تا همچون یکى از آنان شدم؛ بلکه گویا در اثر آنچه از تاریخ آنها به من رسیده با همه آنان از اول تا آخر بودهام من قسمت زلال زندگى آنان را از قسمت تاریک و آلوده باز شناختم و سود و زیانش را دانستم.
ـــــــــــــــــــــــــــ
علی اکبر جعفری
مهرماه 1396