درباره کلمه گلپایگان ووجه تسمیه آن تا کنون نظرات مختلفی بیان شده است .
عده ای گلپایگان را کوهپایگان خوانده اند . شاید به تناسب اینکه اطراف گلپایگان را کوههای نسبتاً مرتفع محصور نموده است . و حال آنکه شهرستان گلپایگان جلگه وسیع ومسطحی است که زمین های صاف هموارو قابل کشاورزی آن فقط در کنار یکی از دهات گلپایگان بنام (قالقان) تپه ای وجود دارد .
عده ای گلپایگان را گٍل پایگان تصور می کنند و حال آنکه هیچگاه با کسر اول تلفظ نشده است ولیکن بعضی از اهالی خوانسار و وانشان این شهر را گٍلفاگون تلفظ می کردند .
بعضی گلپایگان را گُل پایگان یعنی شهر گُل می خواندند.
بعضی گفته اند نام قدیمی این شهر (اثقلان) بوده و وود نا دو تپه بین به همین اسم مؤید این مطلب است .
ولی آنچه که اصح واقرب به صواب است اینست که کلمه گلپایگان در اصل (ورد پاتکان) بوده که مرکب از سه جزء است (ورد - پات- کان)
1- ورد بمعنی گل سرخ است و این کلمه فارسی است و اعراب این کلمه را از فارسی گرفته اند . ارمنی ها نیز همین کلمه را به معنی گل سرخ بکار می برند.
کلمه ورد با کلمه گل یکی است و در نتیجه تغییراتی که از روی قواعد زبانشناسی در آن رخ داده تبدیل به (گُل ) شده است.
بسیاری از واوهای زبان قدیم در زبان امروزی به گاف تبدیل شده است . مانند: کلمه های گزند - گراز - گرگ که در اصل (وزند - وراز - ورگ ) بوده است .
دراواخر ساسانیان و اوایل اسلام ورد پا تکان به گرد پاذکان تبدیل و اعراب آنرا (جرد پاذکان ) و سپس (جرد فادقان ) نامیدند .
در زبانشناسی ایران معروف است که راء و ذال تبدل به لام شده و کلمه گارد مبدل به گول و سپس به گل تبدیل شده و بلاخره کلمه وردپاتکان به گلپایگان تغییر یافته است .
گلپایگان یعنی شهر گلباد و چنانچه می دانیم گلباد از نامهای معروف ایرانی بوده است .
2- پات از مصدر پائیدن یعنی نگهبانی کردن است و گویا (پات آتور ) و یا ( آتور پات) مشتق به از همین کلمه است یعنی آتش نگهدار و (ورد پات ) یعنی (نگهدارنده گُل )
پات پس از مدتها به پاد و بلاخره به (پای ) تبدیل شده است .
3- کان -معنای این کلمه دو احتمال دارد یکی به معنی جاو زمین و دیگر معنی نسبت می دهد و پسوند بعضی از اسامی شهرها و روستاها است که در ابتدا با (کان ) سپس با(گان ) تلفظ می شده است و اکثراً در اسامی روستاهای این شهرستان نیز دیده می شود .
با توجه به اینکه الف کان یاگان در بعضی موارد به واو تبدیل شده مانند کالگون (قالقان) آرگون (آرجان) زرنگون (زرنجان) - کودگون (قودجان) تیدگون (تیدجان) کنجدگون (کنجدجان) خاسگون (خاسجون) نام نهری است این تحقیق بنظر معقول می آید زیرا در اکثر تواریخ و همچنین درآثار و سنگ نوشته هائیکه در خود شهر موجود است گلپایگان را (جردپاذکان ) و سپس (جردفادقان ) نامیده اند. یکی از این سنگ نوشته ها واقع در ضلع جنوبی گنبد مسجد جامع گلپایگان موجود است .
از توضیحات فوق مسلم می گردد که گلپایگان از ترکیب سه کلمه ( گل - پای - گان ) تشکیل و نام نهاده شده است .
گلپایگان یکی از بلاد بسیار قدیمی ایران است که حتی قبل از اسلام در نهایت آبادی وآبادانی بوده است و دهاتی مانند فقستان (بمعنی بتکده ) و نیوان مؤید همین مدعا است . این روستاها چون در کنار شاهراه واقع نشده اند هنوز عادات و لغات دشوار در آن متداول است .
زبان محلی گلپایگان ترکیبی از عربی و فارسی سره است که استادان زبان شناس در صورت تقبل زحمتٍ تحقیق می توانند با احیاء و ترویج این لغات اصیل زبان پارسی را غنی تر و بی نیاز تر سازند .
بعضی از کلمات و گویش های محلی گلپایگان جمع آوری و به ترتیب حروف الفبا در آخر همین جزوه آورده شده است .
موقعیت جغرافیایی شهرستان گلپایگان
شهرستان گلپایگان یکی از شهرهای غربی استان اصفهان بوده و فاصله آن تا مرکز استان 190 کیلومتر و فاصله آن تا تهران حدود 354 کیلومتر است. این شهرستان در بین 33 درجه عرض جغرافیا و 550 درجه طول شرقی نصف النهار گرینویچ قرار دارد.
این شهرستان از شمال به شهرستان خمین و از جنوب به خوانسار و از مشرق به میمه و از مغرب به الیگودرز محدود است. ارتفاع این شهرستان از سطح دریا 1525 متر است.
آب و هوای گلپایگان نسبتاً معتدل و گاهاً متغیر است. جمعیت این شهرستان در حال حاضر حدود 100000 نفر است.
گلپایگان در شرق کوهپایه های مرکزی ایران قرار گرفته و اطراف آنرا کوههای نسبتاً مرتفع که مشخص کننده دوران سوم زمین شناسی است با قلل نوک تیز فرا گرفته است و از نظر جنس عمدتاً آهکی می باشد و آثار فرسایش کمتر در آن دیده می شود. کوهها ی غرب گلپایگان بنام (الوند ) معروف است و دنباله کوههای بختیاری می باشد و ارتفاع آن بیش از 3000 متر است. ارتفاعات شرق گلپایگان نیز قابل توجه است و قله معروف آن (صالح پیغمبر ) می باشد که در نوک این قله مقبره ای به همین نام قرار دارد و زیارتگاه مردم این شهر است . و ارتفاع آن بیش از 3000 متر است و بلندترین قله این منطقه می باشد .
این شهر که یکی از بلاد بسیار قدیمی ایران است، قبل از اسلام در نهایت آبادی و آبادانی بوده است .